Солдат күнделігі (кітап)

АЛҒЫСӨЗ

Бұл кітап — 1914 жылы дүниеге келген, қарапайым қазақ баласы Қайыржан Мұхтаровтың Екінші дүниежүзілік соғыстың төрт жылы бойы жүргізген күнделігі. Бұл — жалаң әскери естелік емес. Бұл — тағдырлы адамның өмір шындығы, майдандағы қарапайым сарбаздың өз қолымен жазған нағыз тірі тарихы.

Қайыржан атам — шешесіз жетім өскен, бала кезінде мал бағып, күнкөрістің қиын жолын көрген жан. Мектепке алғаш рет 14 жасында барса да, бойындағы зеректігі мен білімге құштарлығының арқасында оқу озаты атанып, Ақтөбе қаласындағы мұғалімдер институтына түсіп, мұғалім мамандығын алып шықты. 1940 жылы оқуын аяқтап, әскерге шақырылып, алдымен Финн соғысына қатысады. Соғыс өнерін зениттік артиллерия саласында меңгеріп, соның ішінде ұшақ ату құралдарын дәл басқаруды үйренеді. Ал 1941 жылдың 22 маусымында — Германия КСРО-ға шабуыл жасаған күні — ол майдан шебінде болады.

Ол сол күннен бастап 1945 жылдың соңына дейін бірде шегініп, бірде қарсы шабуылға қатысып, төрт жыл бойы майданнан кетпей соғысты. Ресей, Беларусь, Украина, Румыния, Венгрия, Австрия – осы елдердің даласы мен қалаларынан өтті. Бірнеше рет қоршауда қалып, аш-жалаңаш жаяу мыңдаған шақырым жүріп, тірі қалған. Қаншама шайқаста зенит қаруымен ұшақ, әскери техника және жаяу әскерлерді жойған. Даңқ орденінің ІІІ дәрежесімен, “Отвага”, “Боевые заслуги” сияқты медальдармен марапатталған.

Соғыстан кейін туған ауылына — Ақтөбе облысы, Ойыл ауданы, Қараой ауылына оралып, өмірін ұстаздыққа арнады. Көп жыл математика пәнінен сабақ беріп, жүздеген оқушыны тәрбиеледі. Отбасылы болып, бес бала тәрбиелеп өсірді. 1998 жылы 84 жасында өмірден өтті.

Бұл күнделік соғыс жылдары жазылған түпнұсқа дәптерден алынған. Қайыржан атам ешқашан соғыс туралы көп сөйлемейтін. Балалық шағымызда соғыс фильмін көруге де қарсы болатын. Кейін білдім — ол үшін соғыс жәй оқиға емес, жүректің түбінде қалған ауыр жара еді. Бұл күнделік те ұзақ жылдар бойы ешкімге көрсетілмей сақталған. Тек Тәуелсіздік алғаннан кейін ғана ол балаларына оқуға берген.

Мен — Қайыржан атамның қызының баласы, яғни оның жиенімін. Бұл күнделікті алғаш оқығанда көзіме жас келді. Себебі бұл жазбалар — бір адамның тағдыры ғана емес, мыңдаған қазақ сарбаздарының үнсіз тарихы. Атамның жазбаларында көркемдік жоқ шығар, бірақ ол әр жолды жүрегімен жазған. Сондықтан бұл жазбалар — шынайылығымен, өмір мен өлім арасындағы күндердің шындығымен қымбат.

Күнделік мәтініне еш өзгеріс енгізілген жоқ. Тек кей тұстарда оқырманға түсінікті болуы үшін қысқа комментарийлер мен тарихи түсініктемелер қосылды. Бұл еңбекті заманауи оқырман үшін түсінікті, бірақ түпнұсқалық рухын жоғалтпай жеткізу — мен үшін ең маңызды міндет болды.

Бәлкім, Қайыржан атам соғыстың ортасында жүріп күнделік жүргізген санаулы қазақ сарбаздарының бірі, бәлкім жалғызы болар. Сол себепті бұл күнделік тек отбасы үшін ғана емес, күллі қазақ халқы үшін құнды дерек бола алады. Бұл — майдандағы қазақтың үні.

Бұл кітапты Екінші дүниежүзілік соғыс, қазақ жауынгерінің ерлігі, Кеңес армиясының шежіресі, қазақ тарихы секілді тақырыптарға қызығатын әрбір оқырманға ұсынамын.

Зор құрметпен,
Аршат Оразов
(Қайыржан Мұхтаровтың жиені)

 

Соғыстың басталуы

21.06.1941 ж күні кешкі тамақтан кейін 15 адамды асханаға картошка тазартуға жіберді. Соның бірі мен едім. Картошканы ертеңгі сағат 5-те тазартып болдық. Осы түні қабағымызды қаққанымыз жоқ. Сағат алтыда ертеңгі тамақты біздер (жұмысшылар) ішіп бола бергенімізде старшина велосипедпен келіп, бізді тревога арқылы көтеріп алып кетті. Казармаға келсек жүгіріп барлық адамдар соғыс басталды деп паркке кетіп қалған екен. Біз де керек заттарымызды тез алып, паркке келсек трактор пушканы тартып шығып жатыр екен.

📌 1941 жылдың 22 маусымында таңғы 4:00 шамасында Германия Кеңес Одағына күтпеген шабуыл жасады. Бұл – «Барбаросса» операциясының басталуы.

📌 Минск – немістердің басты шабуыл бағыттарының бірі болды. Себебі бұл қала Батыс майдандағы стратегиялық бекіністердің бірі еді.

📌 Тревога (дабыл) жүйесі іске қосылды, бірақ көп бөлімшелер дайын болмады. Кеңес армиясының көптеген бөлімдері соғысқа толық дайын емес еді, сондықтан шұғыл әрекет етуге мәжбүр болды.

📌 Трактордың артиллерияны сүйреуі – соғыстың алғашқы кезеңдерінде қару-жарақты жылдам көшірудің қажетті шарасы болды. Бірақ бұл танктер мен моторланған неміс бөлімшелерінің жылдамдығына қарсы әлсіз тәсіл еді.

Осы уақытта ауада біздің истребительдер көріне бастады. Сағат 7-де ОП занимать еттік. Осыдан кейін орудия мен прибордың астына окоп қаздық. Қазып болғаннан кейін маскировка жасадық. Бұл орнымыз Минскден 5 км жер болатын. Сағат 1-дің шамасында 3 партия немістің қарақұсы (самолеті) Минск қаласын бомбалай бастады. Минск қаласын қорғап тұрған зенитный полк бірнеше немістің жыртқыш қарақұсын атып түсірді. Минск қаласы жана бастады. 3 аэродромды бомбить ете бастады. Сағат 4-5-терде немістің самолеттері тылға қарап ұша бастады.

📌 Кеңес әскері шабуылға қарсы шұғыл қорғаныс ұйымдастыруға тырысты:

• ОП (огневая позиция) алу – зенит зеңбіректерін орналастыру процесі.
• Маскировка – қару-жарақты жасыру үшін қолданылатын тактика.

📌 Люфтваффе (неміс әскери-әуе күштері) алғашқы күндері Кеңес Одағының әуе күштеріне қатты соққы берді. Минск қаласындағы аэродромдарды бомбалау арқылы Кеңес авиациясын әуеге көтеріле алмайтындай етуге тырысты.

📌 Неміс авиациясы – Ju 88, He 111, Do 17 сияқты бомбалаушы ұшақтарды қолданды. Бұл ұшақтар жоғары биіктіктен шабуыл жасауға мүмкіндік берді.

Осы күні 1-ші боевое крещение алдық. Самолетті атып жыға алмадық. Осы күні түнде орманның ішінде көп атыстар болды. Паника көтерілді. Қалада да, және әскер арасында да.

📌 «Боевое крещение» – жауынгердің алғашқы әскери шайқасқа қатысуы.

📌 Паника – соғыстың алғашқы күндерінде кең тараған құбылыс болды. Неміс армиясының жылдам ілгерілеуі Кеңес әскерін шұғыл шегінуге мәжбүр етті, бұл ретсіздікке әкелді.

📌 Ормандағы атыстар – алғашқы партизандық әрекеттердің басталуы болуы мүмкін. Минск маңындағы ормандарда кейіннен партизан қозғалысы күшейе түсті.

Минскіден жаппай көшу

Келесі күні қала халқы қаланы тастап қаша бастады. Кішкене жас балаларды жетектеп әйел-еркектер құр қол, ешнәрсе алмай тылға қарап асығып-аптығып, үздіксіз кетіп жатты. 3-күні қаланы милициялар да тастап қаша бастады. Минск қаласы үздіксіз жанып жатыр.

📌 Минск – Кеңес Одағы үшін стратегиялық маңызды қала болды. Бұл қала Батыс майданның негізгі бекіністерінің бірі еді, сондықтан оның құлауы Мәскеуге тікелей қауіп төндірді.

📌 Неміс әскерінің жылдам шабуылы Кеңес Одағына жоспарлы эвакуация жасауға мүмкіндік бермеді.

• Минскіден халықтың жаппай көшуі басталды, бірақ көпшілігі қай бағытқа кететінін білмеді.
• Кеңес билігі эвакуациялауға нақты нұсқау бермегендіктен, халық өз бетімен қаша бастады.

📌 Әскери бөлімдер мен милиция да шегінуге мәжбүр болды.

• Алғашқы күндері қалада тәртіп сақтауға тырысқан милиция кейіннен өздері де қашуға мәжбүр болды.
• Қалада ұйымдасқан қорғаныс болмады, бұл неміс армиясының жылдам алға жылжуына мүмкіндік берді.

📌 Минскінің тез құлауы – 1941 жылғы Кеңес Одағының алғашқы ірі жеңілістерінің бірі.

• Неміс әскері 28 маусымда Минскіні толық басып алды, бұл «Барбаросса» жоспарының алғашқы ірі жетістігі болды.
• Шамамен 300 000 кеңес әскері қоршауда қалып, тұтқынға түсті.

Неміс танктерімен алғашқы шайқас

Дивизия 3-күні немецтердің танкісі мен пехотасын кездестірді – Личисанский городок. Қатты соғыстар болды. Екі жақтан да көп шығындар болды.

📌 Личисанский городок маңындағы шайқас – Кеңес әскері үшін алғашқы ірі құрлық соғыстарының бірі.

📌 Неміс әскерінің басты күші – танктер мен механикаландырылған жаяу әскер.

• Вермахттың шабуылдаушы дивизиялары Pz III және Pz IV танктерін қолданды.
• Pz III – жылдам әрі маневрлі танк, 37-50 мм зеңбірекпен жабдықталған.
• Pz IV – 75 мм зеңбірегі бар, ауыр соққы беруге арналған негізгі танк.

📌 Кеңес әскері танктерге қарсы дайын болмады.

• Кеңес әскерінің негізгі қаруы – 45 мм танкке қарсы зеңбірек (ПТРК), бірақ ол неміс танктеріне қарсы әлсіздік танытты.
• Т-26, БТ-7 секілді кеңестік жеңіл танктер немістердің ауыр техникасына төтеп бере алмады.

📌 Екі жақ та ауыр шығынға ұшырады.

• Неміс авиациясының қолдауымен Вермахт Кеңес әскерін кері шегінуге мәжбүр етті.
• Кеңес әскері шабуылды ұйымдастыруға тырысқанымен, байланыс пен үйлесімділіктің әлсіздігі жағдайды қиындатты.

📌 Бұл шайқас Кеңес Одағы үшін неміс әскерімен алғашқы шынайы соғыс тәжірибесі болды.

Күмәнді капитан және қақпан

Түс кезінде батарея командиріне, лейтенант Чернышевқа, капитан формасында бір адам келіп, осы жерде менің машинам бар, машинаның астына кіріп, автоматпен атып мені жолатпай тұр. Сондықтан мен сізден сұраймын, маған 4-5 красноармеец берсеңіз екен, машинаны құтқарып алу үшін. Комбат 2 адам беріп, оларға ескертті – сақ болыңдар деп. Барып қараса, айтқаны рас көрінеді. Бірақ осыны айламен істеп жүргенін сезіп қалады. Машинаға жетпей олар қайтып келді.

📌 Соғыстың алғашқы күндерінде Кеңес әскерінің арасында неміс диверсанттары белсенді жұмыс істеді.

• Немістер Кеңес әскери формасын киіп, офицерлердің атын жамылып, әскерді шатастыру үшін түрлі айлалар қолданды.
• Мұндай тәсіл неміс барлау қызметі (Абвер) мен арнайы жасақталған диверсиялық топтардың (Бранденбург-800) әдістерінің бірі еді.

📌 «Қақпан» ұйымдастыру – соғыстағы жиі қолданылатын айлакерлік тәсіл.

• Кеңес жауынгерлерін бір нүктеге шоғырландырып, оларды тұзаққа түсіру үшін жалған жағдай жасалуы мүмкін еді.
• Егер солдаттар жақындаса, жау пулеметі немесе миналар арқылы оларды жойып жіберуі ықтимал.

📌 Бұл жолы жауынгерлер қақпанды сезіп, кері шегінген.

• Соғыстың алғашқы күндерінде мұндай әрекеттерді көп солдат аңғармай, тұтқынға түсіп немесе қаза тапқан жағдайлар жиі кездесетін.

Шегіну және Береза өзеніндегі шайқас

4-күні приказ бойынша шегіне бастадық. Әуелгі күні үлкен паника болды. Жол үстінде бұзылған, бомбежка болған машиналар көп болды. Шпиондар қатты жұмыс жасай бастады. Көп кесел келтірді.

📌 Шегіну – соғыстың алғашқы күндерінде Кеңес армиясы үшін қалыпты жағдайға айналды.

• «Блицкриг» тактикасы бойынша неміс әскері тез жылжып, Кеңес бөлімдерін қоршауға алуға тырысты.
• Жолдағы бүлінген техника мен көліктер – Кеңес әскерінің ұйымдасқан түрде шегіне алмағанын көрсетеді.

📌 Шпиондар мен диверсанттар белсенді әрекет ете бастады.

• Неміс агенттері байланыс жүйесін бұзу, Кеңес офицерлерінің орнын басу, маңызды нысандарды жою жұмыстарымен айналысты.
• Дұрыс ұйымдастырылмаған шегіну кезінде олар хаосты күшейтіп, әскердің ыдырауына ықпал етті.

Көп қиыншылықпен Береза деген өзенге келіп жетсек, немецтер көпірді алып қойған көрінеді. Көпір үшін күн жарым қатты соғыс болды. Кейбір соғыс бөлімдері соғыс арқылы переправится етті.

📌 Береза өзеніндегі шайқас – Кеңес әскері үшін маңызды тосқауыл болды.

• Өзендер – табиғи қорғаныс шебі болғандықтан, немістер оларды басып алып, Кеңес әскерін бөлшектеуге тырысты.
• Көпірді жау қолына қалдырмау – кеңестік әскери тактиканың маңызды элементі еді.

Менің қасымда қазақ баласы Қарасаев Бақытжан снаряд пен минаның жарылғанынан қорқып, осы күндері тамақ ішпеді. Ауыр ойларға қалдық.

📌 Соғыстың психологиялық әсері.

• Жарылыстар, үздіксіз атыстар, өлім – жас сарбаздарға қатты әсер етті.
• Аштық – қоршауда қалған немесе тұрақты жабдықтау ала алмайтын әскер үшін ең қауіпті факторлардың бірі.

📌 Қарасаев Бақытжан – қазақ жауынгерлерінің бірі, оның қорқынышы сол кездегі барлық солдаттардың жағдайын бейнелейді.

Біздің разведка басқа жерден көпір тауып, осы тапқан көпір арқылы өттік. Соғыса отырып күн сайын кейін қарай шегіне бастадық.

📌 Барлау – соғыс кезінде маңызды рөл атқарды.

• Барлаушылардың міндеті – жаңа өткел табу, жау күштерінің орналасуын анықтау, әскердің қауіпсіз шегінуін қамтамасыз ету.
• Олардың көмегімен Кеңес әскері үлкен шығыннан аман қалды.

📌 Кеңес әскері күн сайын шегініп, жаңа қорғаныс шептерін іздеуге мәжбүр болды.

• Бұл кезеңде Кеңес армиясы әлі ұйымдасқан қарсы шабуыл жасауға дайын емес еді.

Днепрден өту және әуе шабуылы

10.07.1941 ж. күні Днепрден өттік.

📌 Днепр – Кеңес армиясы үшін стратегиялық маңызды өзен.

• Неміс әскері өзендерді бақылауға алуға тырысты, себебі олар табиғи қорғаныс шебі ретінде қызмет атқарды.
• Кеңес әскері Днепр арқылы ұйымдасқан шегіну жүргізуге тырысты, бірақ жау авиациясы жағдайды қиындатып жіберді.

📌 Көптеген Кеңес бөлімдері Днепрден өткенімен, кейбірі жау қоршауында қалды.

11.07.1941 ж. күні ертеңгі сағат 6-да 27 немістің Ju-87 деген самолеті 30 минут біздің батареяны бомбить етті. Және пулемет, пушкамен атты біздерді. 1 адамды өлтірді, 6 адамды жаралады. Осы екінші боевое крещение.

📌 Junkers Ju 87 «Stuka» – немістердің әйгілі шүйілгіш бомбалаушы ұшағы.

• Ju 87 Stuka – өте дәл бомбалау қабілетімен танымал, әсіресе танкілер мен артиллерияға қарсы тиімді болды.
• Бұл ұшақтар шүйілу кезінде қатты дабыл дыбысын шығаратын арнайы сиреналармен жабдықталған (Пикер сиренасы), бұл жауынгерлерге психологиялық әсер етті.
• 30 минуттық шабуыл – әуе соққысының ұзаққа созылғанын көрсетеді, бұл Кеңес әскерінің қорғанысына ауыр соққы болды.

📌 «Боевое крещение» – жауынгердің бірінші рет ауыр ұрысқа түсуі.

• Алғашқы рет жауынгерлер Минскідегі шайқаста шабуыл көрсе, бұл жолғы бомбалау әлдеқайда қауіпті болды.
• Зениттік артиллерия неміс ұшақтарына төтеп бере алмағанымен, қарсы әрекет етуге тырысты.

Горькийде тынығу және Елец шайқасы

Осы күні сағат 1-де аудандық қала Горькийге келіп түстік. Осы қалада почта жұмыс жасайды екен. Біздер отыра қалып елге, таныс жолдастарымызға әрбіреуіміз бірнешеуден хат жаздық. Жиналған хаттарды қыздарға беріп, өзіміз жуына бастадық. Халықтың сұрақтарына жауап беріп жатты.

📌 Соғыс кезінде майдангерлер хат алмасуды өте маңызды деп санады.

• Көп сарбаздар жақындарына хат жазып, тірі екендерін хабарлайтын.
• Жауынгерлерге жауап хат келуінің өзі моральдық қолдау болатын.

2 сағаттай тұрғаннан кейін орындарыңызға деген команда болды. Қозғалып кеттік. Қаладан шықпай-ақ халық арасында және әскер арасында тағы да паника көтеріле бастады. Немецтердің самолеті ұшып, жолды бөгеді. Машина, техникалар жол үстінде өртеніп, жанып жатты. Жаралы, өлген адамдарды көріп жаттық.

📌 Неміс авиациясының кезекті шабуылы.

• Люфтваффенің негізгі мақсаты – Кеңес әскерін артиллериямен және авиациямен әлсірету, олардың қозғалысын баяулату болды.
• Кеңес әскерінің моторланған техникасы неміс әскерінен әлдеқайда әлсіз еді, сондықтан бомбалау кезінде көп көліктер жойылып кететін.

📌 Жаралылар мен өлім – соғыс шындығы.

• Алғашында бұл сарбаздарға ауыр әсер еткенмен, уақыт өте олар бұған үйренуге мәжбүр болды.

Приказ бойынша Елец қаласын басып өтіп, орманның ішіне кіріп тоқтадық. Елец қаласынан 20-30 км жер болатын. 20 күндей осы орманның ішінде формариваться еттік. Содан кейін қайтадан соғысқа кірістік. Немецтер осы бағытта күні-түні үздіксіз наступать етіп, біздерді қорқытып тұрды. Москваны қалайда болса аламыз деп ойлады.

📌 Елец қаласы – Мәскеуге бағытталған неміс шабуылының маңызды бөлігі.

• Бұл қала Кеңес әскеріне уақытша қорғануға мүмкіндік берді.
• Ормандарда ұзақ уақыт қорғаныс ұйымдастыру – Кеңес әскерінің партизандық тактикасының бастамасы болды.

📌 Неміс армиясының басты мақсаты – Мәскеуге жету.

• «Тайфун» операциясы аясында Вермахт Мәскеуге шабуыл жасау үшін маңызды қалаларды басып алуға тырысты.
• Бұл бағыттағы шабуылдар өте ауыр болды, екі жақ та үлкен шығындарға ұшырады.

Күні-түні екі жақтан да бірдей орудияның гуілі үздіксіз болып тұрды. Біздер екі рет арт.налет (артиллерия атысының) астында болдық. 10.08.1941 ж. күні 15 немістің самолеті батареяға бомба тастады. Біздер оларды аттық. 1 самолетті жықтық. 2 адам жаралы болды. 3 адам контузия алды.

📌 Неміс әуе күштері Кеңес зенит артиллериясын әлсірету үшін үнемі шабуыл жасап отырды.

• Ju 87 Stuka және Heinkel He 111 ұшақтары Кеңес әскерін жаппай бомбалады.
• Зенитшілердің қарсы шабуылдарына қарамастан, неміс авиациясының үстемдігі басым болды.

📌 Контузия – соғыста жиі кездесетін жарақаттардың бірі.

• Жарылыстың дыбыстық соққысы адамның құлақ, бас ми жүйесіне ауыр әсер ететін.
• Көп жауынгерлер контузиядан кейін өзіне келе алмай, ұрысқа жарамсыз болып қалатын.

Жолдасым Ходан Еркебаев дегеннің шинелін, рациясын бомба жерге тығып жіберді. Немецтердің самолеті күндіз-түні топ-тобымен ұшып жүрді. Біздің самолетіміз аз болды. Бір күннің ішінде 3 самолет жықтық. Генерал приказ берді: күн сайын 3 самолеттен кем жықпауларыңыз керек деп.

📌 Кеңес әуе күштері әлсіз болды.

• Немістердің жауынгерлік ұшақтары саны жағынан да, техникалық жағынан да басым еді.
• Кеңес авиациясы әлі толық ұйымдасып үлгермеген, көп аэродромдар бомбаланғандықтан, әуеде қарсы тұру қиынға соқты.

📌 Зенит артиллериясына қойылған талаптар күшейді.

• Генералдың бұйрығы – күн сайын 3 ұшақ құлату.
• Бұл өте қиын міндет, себебі неміс авиациясы жоғары жылдамдықта және жақсы қорғалған болатын.

Осы жерде – Елец қаласында 20 күндей қатты соғыстан кейін немецтің күшін азайтып, біздің армейская группировка Елец қаласынан немецтерді қуып шыға бастады. Немецтер бірінші рет қызылдардан соққы көріп, кейін шегінді. 20 км-дей Елец қаласынан шегініп кеткеннен кейін біздің дивизияны басқа участкіге жіберді.

📌 Елец шайқасы – Кеңес әскерінің алғашқы шабуылдарының бірі болды.

• 1941 жылдың желтоқсанында Кеңес әскері алғаш рет қарсы шабуылға шығып, немістерді шегінуге мәжбүрледі.
• Бұл Мәскеу түбіндегі шайқастарға әсер етті, себебі немістер алғаш рет тоқтатылды.

📌 Немістер үшін алғашқы ауыр соққылардың бірі.

• Вермахт Кеңес әскерін әлсіз деп санап, Мәскеуге еш қиындықсыз жетеміз деп ойлады.
• Елец шайқасы оларға Кеңес Одағының қарсы тұруға қабілетті екенін көрсетті.

Лебедин қаласына жету және Гвардия атағы

Павлово деген станцияда погрузка болды. Аман-есен бірнеше күн жол жүріп, Лебеден қаласына келіп түстік. Осы қала Сум облысына қарайды екен.

📌 Павлово станциясы – Кеңес әскерінің қайта топтасу орындарының бірі.

• Теміржол – Кеңес әскерін майданға жылдам жеткізудің маңызды құралы болды.
• Ауыр техника мен артиллерияны жылдам тасымалдау үшін жүк пойыздары қолданылды.

📌 Лебедин – Украинадағы стратегиялық маңызы бар қала.

• Сум облысында орналасқан бұл қала Кеңес әскері үшін маңызды тылдық база болды.
• Немістер 1941 жылдың күзінде Украинаға тереңдей кіріп, Кеңес әскері үшін жаңа қорғаныс шептерін құру қажеттілігі туындады.

Осы қалада 1 күн тұрғаннан кейін 60 км жердегі соғысқа-фронтқа жүріп кеттік.

📌 Дивизияға демалысқа уақыт берілмеді.

• Майдандағы жағдай қиындаған сайын, бөлімшелердің қайтадан шайқасқа түсу уақыты қысқарды.
• Кеңес әскері тұрақты түрде қозғалыста болды, ал толық дайындықсыз ұрысқа кіру әскердің әлсіздігін арттырды.

Лебеден қаласында тұрғанда Сталиннің біздің дивизияға және екі дивизияға бірінші рет советская гвардия атағын берген ПРИКАЗЫН (1941 ж. 18/ІХ. Күні жарыққа шыққан) оқыды. 100-ші Ленин ордені атағындағы дивизия – 1-гв.О.Л.С.Д. атағына ауды.

📌 «Гвардиялық дивизия» атағы – ерекше ерлігімен көзге түскен бөлімшелерге берілетін жоғары әскери мәртебе.

• 1941 жылдың 18 қыркүйегінде Кеңес Одағында алғаш рет «Гвардиялық» атақ берілді.
• 100-атқыштар дивизиясы соғыстың алғашқы кезеңіндегі ерлігі үшін марапатталды.
• Бұл дивизия кейіннен 1-гвардиялық атқыштар дивизиясы (1-гв.О.Л.С.Д.) атанды.

📌 Гвардия атағы әскердің моральдық рухын көтеруге бағытталды.

• Бұл тек атақ қана емес, сонымен қатар әскердің жақсы жабдықталуына да ықпал етті.
• Гвардиялық дивизиялар ерекше мәртебеге ие болды, олардың қару-жарағы, киімі мен жабдықталуы басқаларға қарағанда жақсартылды.

Қоршауда қалу және майдандағы қиындықтар

1 түн жүріп фронтқа келіп жеттік. Екі күн қатты ұрыстан кейін дивизия кейін шегіне бастады. Неге десең немістің күші өте басым болды.

📌 Кеңес әскерінің тұрақты шегінісі – 1941 жылдың негізгі ерекшелігі.

• Неміс армиясы Кеңес Одағына жылдам ілгеріледі, ал Кеңес әскері көп жағдайда қорғанысты ұстап тұра алмады.
• Германияның негізгі артықшылығы – моторланған дивизиялары мен әуе қолдауының күштілігі.

50 км кейін шегініп, Лебеден қаласынан 8-10 км-дей жерде қорғану (оборона) ұрысына кірістік. Немецтердің самолеті сирек-сирек келіп бомбалап кетіп тұрды. Зенитчиктер дәл бомба тастауға жол бермеді.

📌 Зенит артиллериясы неміс авиациясына қарсы басты қорғаныс құралы болды.

• Неміс бомбалаушыларының негізгі мақсаты – Кеңес әскерінің шегіну жолдарын қирату және техникасын жою.
• Зенитші жауынгерлер әуе соққыларына қарсы қарсылық көрсеткенімен, неміс ұшақтарының жылдамдығы мен маневрлігі жоғары еді.

📌 Люфтваффе шабуылы:

• Немістер Ju 87 «Stuka» және Heinkel He 111 бомбалаушыларын жиі қолданды.
• Кеңес әскері үшін басты қауіп – қару-жарақ пен жабдықтардың жойылуы болды.

1 жетідей оборонада тұрғаннан кейін приказ бойынша шегіне бастадық. Әуелгі күндері ешнәрсе білмедік. Соңғы уақытта айтушылардан естідік; біздің дивизия қоршауда қалды дегенді. Немецтер оң мен солдан кіріп кеткен екен.

📌 Қоршауға түсу – Кеңес әскері үшін ең қауіпті жағдайлардың бірі.

• Вермахттың басты тактикасы – Кеңес бөлімшелерін қоршауға алып, кейін жою немесе тұтқынға алу.
• Дивизия командирлері көбіне кеш ақпарат алып, қоршауға түскендерін кеш түсінетін.

📌 1941 жылы Кеңес әскерінің мыңдаған сарбазы осындай қоршауға түсіп, соғыс қимылдарын жүргізуге мүмкіндігі болмады.

Осы кезде ауа-райы өзгеріп, керім қатты үздіксіз жауын жауып тұрды. Машина техниканы тарта алмады. Украина жері қара сазды болады екен. Машина батпақтап жүре алмады.

📌 Күзгі маусымдағы сазды жер – Кеңес әскері үшін де, неміс әскері үшін де қиындық туғызды.

• Украинаның қара топырағы жаңбыр жауған кезде батпаққа айналып, қозғалысты қиындатты.
• Неміс танктері мен көліктері де жолсыз аймақтарда қиындық көрді, бірақ олардың техникасы салыстырмалы түрде сенімдірек болды.

Күндіз-түні біздер мойынға арқан салып машинаны және техниканы сүйреп жүрдік. Өте көп қиыншылықтар көрдік. Көйлек-дамбал мен аяқ киімді құрғатып алуға мұрша болмады. Ыстық тамақ ішпегенімізге бірнеше күндер болып барады. Қарын аш.

📌 Соғыстың алғашқы айларында Кеңес әскерінің логистикасы өте әлсіз болды.

• Азық-түлік пен киім-кешекпен жабдықтау ұйымдастырылмағандықтан, сарбаздар күнделікті өмірде қиындықтарға тап болды.
• Қоршаудағы бөлімшелер азық-түлік пен оқ-дәрі жетіспеушілігіне байланысты өте әлсізденіп, шайқасқа қабілеті төмендеді.

Алдымызда орман. Орманның арғы жағында ел, осы елде немецтер. Орманның ішінде ұрыс жүріп жатыр. Біз осыған келіп жеттік.

📌 Ормандағы соғыс – Кеңес жауынгерлері үшін жаңа тактикаға көшуге себеп болды.

• Кеңес сарбаздары ормандарда жау күштеріне партизандық әдістермен қарсыласа бастады.
• Кейбір бөлімшелер орман ішінде жасырынып, кейіннен партизандық отрядтарға қосылды.

Салом скирдінің жанына келіп тоқтадық. Жауын жауып тұр. Мен және менің жолдастарым от жағып, шұлғауларын кептіре бастадық. Екі шофер котолекпен ет асып, отқа ұстап тұрды.

📌 Жауынгерлердің уақытша демалысы – физикалық және моральдық қалпына келу үшін маңызды болды.

• Шұлғау (портянка) – солдаттардың аяғын жылы әрі құрғақ ұстауға көмектесетін мата.
• Суық пен аштық сарбаздардың соғысу қабілетін айтарлықтай төмендетті.

Осы уақытта котолекті ұстап тұрған шофер айтты: мен жаралы болдым деп. Оқ келіп қолдың жоғарғы жағынан өтіп кетіпті. Қалғандарымыз дереу қолға мылтық алып дайын бола бастадық.

📌 Кенеттен жасалған шабуыл – майдандағы өмірдің бір бөлігі.

• Көп сарбаздар оқ тиіп, жарақат алғанын кеш сезетін.
• Жауынгерлердің үнемі сақтықта болуы – олардың аман қалу мүмкіндігін арттыратын маңызды фактор.

Көп кешікпей немецтер бізді мина снарядымен ата бастады. Машина мен техниканы тасаға түсіре бастадық. Снаряд өте жақын түсіп жатты. Машинаны стройдан шығарды.

📌 Минометтік шабуыл – жаяу әскер үшін ең қауіпті соққылардың бірі.

• Неміс әскері минометтерді Кеңес әскерінің қорғаныс позицияларын жою үшін жиі қолданды.
• Кеңес бөлімшелері мина шабуылдарынан құтылу үшін жылдам жасырыну немесе ор қазу тактикасын қолданды.

📌 Техниканың істен шығуы – Кеңес әскерін әлсірететін тағы бір фактор.

• Кеңес техникасы қатты зақым алса, оны жөндеу мүмкіндігі шектеулі болды.
• Техниканы тастап кету – сол кездері қалыпты жағдайға айналған.

Қоршаудан шығу және техниканы жою

Екі күн бір ойда жасырынып (жүруге жол болмай тұрғандықтан) тұрдық.

📌 Кеңес әскері батпаққа айналған украин жерінде қозғала алмады.

• Жауын-шашын мен батпақ жолдар қозғалысты тежеді, техниканың батып қалуына себеп болды.
• Екі күн бойы қозғалыссыз отыру – әскери тұрғыдан қауіпті, себебі жау барлау топтары олардың орналасуын анықтап, шабуыл жасауға дайындалуы мүмкін еді.

Командир дивизии Белоглазов приказ берді: Техниканы және машинаны жоқ етіп, өздеріміз кешкі қараңғыны пайдаланып, қалайда болса қамаудан шығуымыз керек деген.

📌 Қоршаудан шығудың стандартты әдістерінің бірі – техниканы құртып, жаяу кету.

• Техниканы немістерге тастап кету – дұшпанға қосымша ресурс беру деген сөз.
• Сондықтан Кеңес әскерінің бұйрығы бойынша, көліктер мен ауыр артиллерияны жарамсыз ету маңызды болды.

📌 Қоршаудан шығу – ең қауіпті операциялардың бірі.

• Қараңғылықта қозғалу – жалғыз мүмкіндік, өйткені күндіз неміс барлауы оларды оңай тауып алар еді.
• Егер бөлімше қоршауда қалып қойса, жаяу әскер толық жойылу немесе тұтқынға түсу қаупіне ұшырайтын.

Кешке қарай машина мен техниканы көз жасын төгіп бұза бастадық.

📌 Кеңес сарбаздары техникасын тастауға мәжбүр болды, бұл олардың жағдайының ауыр екенін көрсетеді.

• Бұзылған техника – жау қолына түспейтіндей етіп жойылды (қозғалтқышты өртеу, негізгі механизмдерді жару).
• Бұл солдаттар үшін өте ауыр психологиялық сәт болды – өйткені олар өздері пайдаланған құрал-жабдықтарын өз қолдарымен жоюға мәжбүр болды.

📌 Кеңес әскері үшін техниканың құны өте жоғары болды.

• Соғыстың алғашқы айларында Кеңес Одағы техника өндірісі жағынан қиындықтарға тап болды.
• Жаңа техника жеткізіліп үлгермейтіндіктен, тасталған қару-жарақ орны толмас шығын болып саналды.

Кешкі қараңғылықпен жолға шықтық.

📌 Қараңғылық – қоршаудан шығу үшін ең жақсы уақыт.

• Неміс барлау ұшақтары түнде ұшуды азайтатын, сондықтан Кеңес әскері түнде қозғалысты таңдады.
• Түнде қозғалу жауынгерлер үшін қиын, бірақ аман қалу үшін ең тиімді әдіс болды.

Қоршаудан кейінгі қашу және деревнялардағы ұрыстар

Командиріміз алдымызда, жолсыз елсіз жермен жүріп келеміз. Немецтер бар деревнялар мен даланы айналып өтеміз.

📌 Қоршаудан шыққан бөлімше неміс әскеріне байқалмай жүруге тырысты.

• Жолсызбен жүру – дұшпаннан жасырынып, түнгі уақытта қауіпсіз қозғалу үшін маңызды еді.
• Немістер барлық стратегиялық жолдарды бақылап отырды, сондықтан Кеңес жауынгерлері айналып өтудің жолдарын іздеді.

Екінші күні кешке қарай бөлініп қалған біз сияқты частьге қосылдық. 7-8 км жерде ұрыс жүріп жатыр. Бір деревняға түнеп, ертемен қозғалып кеттік.

📌 Қоршаудан шыққан шағын топтардың тірі қалған бөлімшелермен бірігуі маңызды болды.

• Жеке жүріп, дұшпанның қолына түсу қаупі жоғары еді, сондықтан топ болып әрекет ету тиімді болды.
• Деревнялар уақытша паналау орны ретінде пайдаланылды, бірақ қауіп те көп еді.

Алға разведканы жіберіп, қалғанымыз кейінде келе жаттық. Разведка айтты: алдағы деревняда немістің разведкасы бар деп.

📌 Барлау отряды (разведка) – соғыстағы ең маңызды топтардың бірі.

• Олар жау қозғалысын бақылап, негізгі күшке қауіп-қатер туралы хабар берді.
• Деревняларда немістердің шолу топтары болуы мүмкін болғандықтан, шабуыл жасамас бұрын барлау қажет болды.

Начальник штаба Брагин екі группаға бізді бөліп, осы деревняға атака жасап, немецтер аз болса соғыспен ілгері қарай қозғалып кетеміз деді.

📌 Кеңес әскері көбіне жылдам шабуыл жасап, кейін шегініп, дұшпанға тосыннан соққы беруге тырысты.

• Бұл тактика жаудың қозғалысын бәсеңдетіп, негізгі бөлімшелердің қайта ұйымдасуына уақыт берді.

Кішкене қырдан көтеріле беріп едік немецтер батальонға жақын бізге қарап соғыс порядкасын алып, жүріп келе жатыр екен. Осы жерде біздер атысып, кейінгі деревняға келдік.

📌 Жаудың негізгі күші ойлағаннан әлдеқайда үлкен болды.

• Немістер шабуылға дайындықсыз тап болды, бірақ батальонның болуы Кеңес жауынгерлері үшін үлкен қауіп екенін көрсетті.
• Қарсылас аса күшті болғандықтан, Кеңес бөлімшесі дереу шегініп, басқа деревняға шоғырланды.

Менің жолдасым Х. Еркебаев жаралы болды. Оқ бір жағынан тиіп, екінші жағынан өтіп кеткен.

📌 Дала жағдайында медициналық көмек көрсету қиын болды.

• Көп жаралыларға алғашқы көмек көрсетілмегендіктен, ауыр жарақаттан аман қалу мүмкіндігі төмендеді.
• Кеңес сарбаздары көбіне бір-біріне қарапайым көмек көрсетумен шектелді.

Айналамыз толған немецтер болды. Біздің қолымызда 1 деревня. Жарымыз түнде дем алып, жарымыз оборонада тұрдық.

📌 Шағын елді мекендер уақытша қорғанысқа ыңғайлы болды.

• Деревнядағы үйлер атыстан жасырынуға көмектесті, бірақ немістердің артиллериялық атысы болған жағдайда олар қауіпті орынға айналды.
• Түнде демалу – сарбаздардың физикалық және психологиялық жағдайын сақтауға маңызды фактор болды.

Ертемен немецтер деревняға бірнеше автоматчиктерін жіберіп, біздің арамызда паника туғызуды ойлады.

📌 Неміс тактикасы – таңертең шабуыл жасап, қарсыластың шоғырланған жерін ыдырату.

• Автоматшылардың шағын тобы диверсиялық әрекеттер жасап, Кеңес әскерінің қатарында дүрбелең туғызуға тырысты.

📌 Кеңес бөлімшесі бұл шабуылға төтеп берді.

• Тәжірибелі сарбаздар паникаға түспей, немістерге тойтарыс берді.

Біздер паникасыз 1 артполк және 1 пехота батальонмен жолсыз сай-жүлгелер арқылы жол шегуге шықтық.

📌 Кеңес әскері ауыр қару-жарақты тастамай, қайта ұйымдасуға тырысты.

• Артиллериялық полк әлі де соғысуға қабілетті екенін көрсетеді.
• Бұл Кеңес әскері үшін маңызды стратегиялық шешім болды, өйткені жауынгерлер алдағы шайқастарға дайындықпен бара алды.

Жолда немецтердің 1 пехота ротасын және көп жол бойымен кетіп бара жатқан обозын жолықтырып, 1 сағаттай ұрыс болды.

📌 Даладағы тосын ұрыстар – майдандағы күтпеген жағдайлардың бірі.

• Неміс ротасы Кеңес жауынгерлерінің қашып бара жатқанын байқап, оларды қоршауға алуға тырысты.
• Бұл кезде Кеңес әскерінің негізгі мақсаты – шегіну жолын ашу болды.

Осы күні кешті күттік. Кешкі қараңғылықпен жүріп келе жатырмыз.

📌 Түнгі қозғалыс – аман қалудың жалғыз мүмкіндігі.

• Немістер күндіз басымдықта болса, түнде Кеңес жауынгерлері жасырын қозғала алды.
• Бұл соғыстағы партизандық тәсілдердің бірі болды.

Осы түні 3 жерден неміс охранын кездестірдік. Қолға түскенін өлтіріп, будкіде қалған нан сияқты тамақты талап алып кете бердік.

📌 Соғыс жағдайында азық-түлік табу – өмір сүрудің басты шарты.

• Аштық сарбаздарды әлсіретті, сондықтан кез келген тағамды алу маңызды болды.
• Табылған нан – бұл жауынгерлер үшін құнды ресурс.

Аяқ астынан қараңғыда қолмен сипап тауып, шинельмен сүртіп жеп келеміз. Өте қатты шаршадық. Аяқ ілгері басқысы келмейді…

📌 Физикалық және моральдық шаршау – соғыстағы ең үлкен сынақтардың бірі.

• Күндіз-түні жаяу жүру, аштық пен ұйқының жетіспеуі сарбаздарды әбден титықтатты.
• Бірақ жауынгерлердің аман қалуға деген ұмтылысы оларды алға жылжуға мәжбүр етті.

Миномет шабуылы және тұтқынға түсу қаупі

Күн шыға бір қырдың басынан немецтер минометтен атып бізді жүргізбеді. Көп адамды өлтірді және жаралы қылды.

📌 Минометтік соққы – жаяу әскер үшін ең қауіпті шабуыл түрлерінің бірі.

• Минометтер тікелей көздеуді қажет етпейді, снаряд жоғарыдан түсетіндіктен жауынгерлер окопта болса да қауіпсіз емес.
• Миналар айналадағы сарбаздарға бытыра әсерін тигізіп, бірнеше адамды бірден жаралай алады.

📌 Кеңес әскері үшін бұл өте ауыр соққы болды.

• Қарсыласты көрмей тұрып шабуылға ұшырау – моральдық тұрғыдан әлсірететін фактор.
• Көп жауынгерлер жан-жаққа қаша бастаған, бұл соғыс жағдайында ұйымдасқан қорғанысты әлсіретеді.

Адамдар кез келген жаққа қаша бастады. Біздің комбат «За мной» деп айқайлап бізді ойға жинап алды.

📌 Командирдің рөлі – шайқас кезінде ең маңызды факторлардың бірі.

• Жауынгерлер дүрбелеңге түскен кезде, командирдің басшылығы болмаса, әскер толығымен ыдырап кетуі мүмкін.
• «За мной!» деп айқайлау – сарбаздарды бір жерге жинап, шайқас тәртібін сақтап қалу әрекеті.

📌 Бұл жерде командир жағдайды бақылауда ұстап қалуға тырысқан.

• Бірақ неміс шабуылы күшейіп жатқандықтан, Кеңес жауынгерлерінің шегіну мүмкіндігі шектеулі болды.

Артиллеристер қалған снарядтарды атып-атып, пушканы тастап кетті.

📌 Зеңбірекшілер оқ-дәрісі біткенше шабуылдады.

• Снарядтар аз болғандықтан, олар ақтық күштерін жұмсап, жауға барынша зиян келтіруге тырысқан.
• Пушканы тастап кету – Кеңес әскері үшін үлкен шығын, бірақ басқа амал болмаған.

📌 Соғыстың алғашқы жылдарында Кеңес әскері қару-жарақ тапшылығына ұшырады.

• Қару-жарақты сақтау мүмкін болмаса, оны жау қолына түспеуі үшін бұзып тастайтын.

Бізге қарап бір пулеметчик және автоматчиктер оқ атып жатыр өте жақын жерде.

📌 Жаяу әскер үшін ең қауіпті қарулар – пулемет және автомат.

• Пулемет – бірден бірнеше адамды атқылай алатын, жаяу әскердің қозғалысын шектейтін негізгі қару.
• Автоматшылар жақын қашықтықта тиімді, олар жауынгерлерді паналаған жерінде атып шығара алады.

📌 Жаудың тым жақын келуі – Кеңес жауынгерлеріне қашу мүмкіндігін азайтады.

• Осы сәтте тірі қалу үшін жалғыз жол – жасырыну немесе қарсы шабуыл жасау.

Мен Қарасаев Б. екеуміз сайдың бауыр бетіндегі сирек ағаштың арасына кіріп оборона ұстап жатырмыз.

📌 Сайлар мен ормандар – жауынгерлер үшін табиғи қорғаныс орны.

• Ашық далада қалу – өлімге тең, сондықтан сарбаздар табиғи кедергілерді пайдаланды.
• Ағаштар мен бұталар атуға қолайлы емес, бірақ олар жасырынуға мүмкіндік береді.

📌 Қорғаныс позициясын алу – аман қалу үшін маңызды қадам.

• Жау шабуылды күшейткен кезде, сарбаздар соңғы мүмкіндіктерін пайдаланып, қорғанысқа көшеді.

Көп кешікпей 6-7 неміс біздің командирлердің артынан білдірмей келіп пленге алды. Бізді көрмей кетті.

📌 Тұтқынға түсу – Кеңес жауынгерлері үшін ең қорқынышты жағдайлардың бірі.

• Кеңес үкіметінің «Тұтқынға түсу – сатқындық» деген саясатына байланысты, көптеген жауынгерлер тұтқын болмау үшін соңына дейін күресті.
• Немістер Кеңес офицерлерін тұтқынға алуға тырысты, өйткені олардан маңызды ақпарат алуға болатын еді.

📌 Екі жауынгердің байқалмай қалуы – сәттілік.

• Немістер сарбаздарды түгелдей тексеріп үлгермей, тек офицерлерді қолға түсірген болуы мүмкін.
• Олар немістердің назарына түспей, жасырын қалуға мүмкіндік алған.

Түстен кейін жауын жауып бізді қатты сулады. Кешкі қараңғыға шейін осы жерде жатып алдық.

📌 Жауын – жауынгерлер үшін қосымша қиындық.

• Су болған киім денені мұздатып, сарбаздардың әлсізденуіне әкелді.
• Киім-кешек кептіру мүмкіндігі жоқ, ал суық тию сарбаздар арасында жиі кездесетін ауру болды.

📌 Түнді бір орында өткізу – жалғыз дұрыс шешім.

• Қозғалыс қауіпсіз болмағандықтан, сарбаздар түнде жасырыну тактикасын қолданған.

Дәретті жатқан жерімізге жіберіп жаттық.

📌 Бұл соғыс жағдайының қаншалықты ауыр екенін көрсетеді.

• Қозғалу мүмкіндігі жоқ кезде, сарбаздар мүлде орындарынан тұрмай, барлық қажеттіліктерін сол жерде жасауға мәжбүр болды.
• Бұл – өмір сүрудің ең ауыр кезеңдерінің бірі.

Қашу, деревня іздеу және ауыл халқының көмегі

26.10.41 ж. Күні кешкі қараңғылықпен орнымыздан тұрып, қалай қарай жүреміз деп ақылдастық. Жауын үздіксіз жауып тұр. Бағытжанның жанында компас бар екен, соны алып, Шығысқа қарай жол тартып отырдық.

📌 Шығыс – Кеңес әскерінің негізгі шегіну бағыты.

• 1941 жылы Кеңес армиясы Мәскеу бағытына қарай шегініп жатты, ал жауынгерлердің аман қалу үшін жалғыз мүмкіндігі – дұшпан шебінен өтіп, өз әскерлеріне қосылу.
• Компас – соғыста ең маңызды құралдардың бірі. Адамдардың түйсікпен бағыт табуы қиын, сондықтан компас түнгі қозғалыста аса қажет болды.

Түн ішінде көрінген қарадан қорқып, батпақтап аз жүрген шығармыз деймін.

📌 Түнгі қозғалыстың қауіптілігі.

• Кең далада әрбір қараңғы фигура дұшпан болуы мүмкін. Немістер түнгі шолғыншылар мен тыңшыларды ұстау үшін жасақталған патрульдер жіберетін.
• Украинаның қара топырағы жаңбырлы маусымда батпаққа айналатын, бұл қозғалысты одан сайын қиындатты.

Таң атқасын ойға келіп, саломды жағып жылына бастадық.

📌 Суық – сарбаздар үшін ең қауіпті жаулардың бірі.

• Суық пен ылғалдан шаршаған сарбаздар үсіп қалуы мүмкін еді. Сондықтан кез келген мүмкіндік болса, от жағып жылынуға тырысты.
• Жауынгерлер көбіне сабан немесе шөп өртеп, су болған киімдерін кептіретін.

Отты сөндіріп жүрейік деп тұрғанымызда біздің солдат тап болды. Олар да біз сияқты адамдар көрінеді.

📌 Соғыс даласында жалғыз қалу – ең қауіпті жағдайлардың бірі.

• Топтан бөлініп қалған сарбаздар көбіне тұтқынға түсіп, өлімге душар болатын.
• Кездескен солдаттардың да жағдайы ұқсас – олар да тірі қалуға тырысқан сарбаздар болуы мүмкін.

4-еу болып деревня іздеп жүріп кеттік. Көп кешікпей деревняға жақындап келдік. Жауын әлі жауып тұр.

📌 Деревнялар – сарбаздар үшін жалғыз тірек нүктелері.

• Соғыс уақытында деревнялар екі түрлі рөл атқарды: кейде олар паналау орны болса, кейде жаудың бақылауында болды.
• Жергілікті халықтың Кеңес жауынгерлеріне деген көзқарасы әртүрлі болатын: кейбіреуі көмектессе, кейбіреуі немістердің бақылауында өмір сүрген.

Кім барады разведкаға деп ақылдастық. Алыстан көріп тұрмыз, немецтердің арбалары үйлердің қасында тұр.

📌 Ауылға бармас бұрын барлау жасау – өмір сүрудің маңызды шарты.

• Барлау топтары неміс бөлімшелерінің бар-жоғын тексеріп, қауіпсіз жол іздейтін.
• Неміс әскері көптеген ауылдарда азық-түлік пен басқа да ресурстарды жинап, уақытша лагерьлер құрған.

4-еуміз бірге тәуекел деп шеткі үйге кірдік. Содан кейін Қарасаевті келесі үйге жібердік. Онда немецтер жоқ екен, үй иесі бізді қарсы алып, тамақтандырды. Киімдерімізді кептірді.

📌 Жергілікті халықтың көмегі – Кеңес жауынгерлері үшін үлкен сәттілік.

• Ауыл тұрғындары өз өмірлерін қауіпке тіге отырып, Кеңес жауынгерлерін жасырды.
• Немістер партизандарға көмектескен адамдарды аяусыз жазалайтын.

📌 Тамақтану – ұзақ уақыт бойы аш жүрген сарбаздар үшін өмірлік маңызы бар нәрсе.

• Ұзақ аштықтан кейін сарбаздар тамақты тез жесе, асқазандары көтермей, әлсіреп қалуы мүмкін еді.

Киімдерімізді кептіріп бола бергенімізде 2 атты неміс келе жатыр деп үй иесі айтты.

📌 Неміс патрульдері ауылдарды тұрақты түрде тексеріп отырды.

• Олар көбіне тыңшыларды, партизандарды немесе Кеңес әскерлерінен бөлініп қалған сарбаздарды іздеді.
• Атты патрульдер жаяу әскерден жылдам қозғалатындықтан, олардың кез келген жерде пайда болуы мүмкін еді.

Әйелі үйді босатыңыздар деп жылап жіберді. Сендерді ұстап алса, біздерді өлтіреді деп.

📌 Немістер Кеңес әскеріне көмектескен тұрғындарды қатаң жазалайтын.

• Егер ауыл адамдары партизандарға немесе сарбаздарға көмектескені анықталса, оларды орнында атып тастауы мүмкін еді.
• Осыған қарамастан, көптеген адамдар Кеңес жауынгерлерін жасырып, көмектесуге тырысты.

Біздің тілегіміздің дұрыс болғаны ғой, немецтер үйге кірмей сырттан сүт алдырып ішіп кетіп отырды.

📌 Немістер барлық үйлерді түгел тексермеді, тек азық-түлік іздеді.

• Бұл Кеңес жауынгерлері үшін үлкен сәттілік, өйткені олар байқалмай қалды.
• Ауыл тұрғындары сарбаздарды құтқару үшін әдейі сүт әкеліп беріп, немістерді алдады.

Осы үй иесі бізді бір өлімнен алып қалды.

📌 Ауыл тұрғындарының батылдығы.

• Көптеген қарапайым адамдар Кеңес жауынгерлерін құтқаруға көмектесіп, өз өмірлерін қатерге тікті.
• Бұл қарапайым халықтың соғыстағы рөлінің қаншалықты маңызды екенін көрсетеді.

Үй иесінің сұрауы бойынша басқа үйлерге тарап кеттік. Осы деревня Курск облысының Тамаров ауданына қарайтын Вознесенский хуторы болады. Осы түні әскерлік сырт киімін колхоз киіміне ауыстырдық.

📌 Әскери киімнен бас тарту – тірі қалудың бірден-бір амалы.

• Кеңес формасы кез келген жерде әшкерелену қаупін тудырды.
• Ауыл шаруашылық киімі оларды қарапайым шаруаларға ұқсатып, жау патрульдерінен жасырынуға көмектесті.

📌 Жауынгерлер енді партизандарға немесе қайтадан өз армиясына қосылу жолдарын іздейді.

• Ары қарай олардың соғыс жолы не болатыны белгісіз, бірақ бұл оқиға – Кеңес жауынгерлерінің аман қалу үшін жасаған ақылды шешімдерінің бірі.

Қауіпті маршрут, ауыл халқының көмегі және немістермен кездесу

28.10.1941 ж. Осы күні ертемен жергілікті адамнан маршрут алып, жол жүріп кеттік.

📌 Жергілікті тұрғындар соғыста бағдар беруде маңызды рөл атқарды.

• Әскерден бөлініп қалған жауынгерлерге дұрыс бағыт табу қиын болды, өйткені негізгі жолдарды немістер бақылап тұрды.
• Жергілікті адамдар партизандар мен Кеңес әскеріне көмектесіп, қауіпсіз жолдарды көрсетіп отырды.

Маршрут:

• Хутор Вознесенский

• Деревня Альховка

• Деревня Яковлево. Шоссе проходит через деревню на Курск и Белгород.

• Покровка – немецтер бізге кездеспеді.

📌 Кеңес әскерінің негізгі мақсаты – дұшпан бақылауындағы жолдардан аулақ болу.

• Курск мен Белгород бағытындағы жол стратегиялық маңызға ие, сондықтан оны немістер күзетіп тұрған болуы мүмкін.
• Партизандық соғыс жүріп жатқандықтан, жолсыз аймақтар қауіпсіздеу болды.

Көпшілігіне елсізбен жүріп, тамақ ішуге деревня Альховкаға келдік. Бір үйге келіп жақсылап (1-2-3-ші тамақ) тамақ іштік.

📌 Азық-түлік сарбаздар үшін ең үлкен мәселенің бірі болды.

• Бірнеше күн бойы аш жүрген жауынгерлер үшін толыққанды тамақтану – күш жинаудың жалғыз мүмкіндігі еді.
• Деревняларда немістердің азық-түлікті тартып алуына байланысты халықтың өзі де аштық көрген.

Тамақ ішіп бола бергенде немецтің 1 офицер, 1 солдаты жетіп келді. Келе: “Мед, масло, сало, давай” деп үй иесіне айқайды салды.

📌 Немістер жергілікті халықтан азық-түлікті күштеп алып отырды.

• Олар Кеңес армиясының жабдықтау жүйесін бұзу үшін азық-түлік қорларын тәркілеп, тұрғындарды аштыққа ұшыратты.
• Немістер көбіне май, бал, ет және нан іздейтін, өйткені олар ұзақ сақталатын және тез қуат беретін азықтар.

Бізді көріп қалып, “Сендер орыс солдаттарысыңдар ма?” деп сұрады.

📌 Егер жауынгерлер әшкереленсе, бірден тұтқынға алынып, атылады.

• Осы сәтте жергілікті тұрғынның шешімі олардың өмірі үшін шешуші болды.
• Кеңес жауынгерлері неміс офицерімен тікелей байланысқа түсіп қалғанда, тірі қалу мүмкіндігі өте аз еді.

Үй иесі – “Менің інілерім” деп жауап берді.

📌 Жергілікті халық Кеңес әскеріне көмектесіп, өмірін қатерге тікті.

• Осы сөзбен олар жауынгерлерді құтқарып қалды. Егер немістер күдіктенсе, бүкіл отбасы қырылуы мүмкін еді.
• Немістер көбіне жергілікті адамдарды тыңдамай, қосымша тексерулер жүргізетін, бірақ бұл жолы үй иесінің сөзіне сеніп қалды.

Олар осыған нанып қалып, өздерінің іздеген жұмысымен бола берді. Үй иесі жаман ескі салоны көрсеткеннен кейін, офицер колхоздың балы бар үйін сұрап, көрсеткен үйге қарай кетіп отырды.

📌 Немістер тезірек тамақ тауып, кетуге асықты.

• Кейде немістер тексеріс кезінде аса мұқият болмайтын, себебі олардың мақсаты – тезірек тамақ пен басқа да керек-жарақты алу.
• Бұл жауынгерлер үшін үлкен сәттілік болды, өйткені олар ұсталып қалуы мүмкін еді.

Тез кетсе екен деп отырған біздер, олар кетісімен тездетіп үйден шығып, жол жүріп кеттік.

📌 Уақытында кету – ең дұрыс шешім.

• Немістер кез келген сәтте қайта оралуы мүмкін еді.
• Кеңес жауынгерлері дереу қауіпсіз жерге кетуге тырысты.

Жолда немецтердің аттыларын және арбада қызмет етіп жүрген солдаттарын жолықтырдық. Ебін тауып, олардан да өтіп кете бердік.

📌 Немістердің жылжымалы бақылау отрядтары – үлкен қауіп.

• Атты патрульдер жаяу әскерден жылдам, сондықтан кез келген қашқындарды тез қуып жетуі мүмкін еді.
• Кеңес жауынгерлері партизандық әдістерді қолданып, жаудың көзінен таса жүріп өтуге тырысты.

Сай-жүлгелермен жүріп, Покровка деревнясына келсек, колхозшылар: “Әзір немістер бұнда келе қойған жоқ” деп айтты.

📌 Ауыл тұрғындары барлау мәліметтерін тікелей беріп отырды.

• Жауынгерлер үшін немістердің қайда екенін білу – аман қалудың ең маңызды жолдарының бірі.
• Колхозшылар немістердің қозғалысын бақылап, өздеріне келген Кеңес жауынгерлеріне көмектесті.

Осыдан кейін немецтерді кездестіргеніміз жоқ.

📌 Бұл – олардың дұшпан шебінен толық шығып кеткенін білдіреді.

• Кеңес жауынгерлері қауіпсіз аумаққа өткеннен кейін, қайтадан армияға қосылу жолдарын іздей бастайды.
• Партизандар немесе Кеңес әскерінің барлау топтары оларды қабылдап, әрі қарай бағыттауы мүмкін еді.

📌 Бұл бөлім – Кеңес жауынгерлерінің қарапайым халықтың көмегінің арқасында аман қалу тарихы.

• Соғыс тек майдандағы шайқастармен шектелмейді. Тылдағы халықтың батылдығы мен жанашырлығы жауынгерлердің өмірін сақтап қалуға үлкен үлес қосты.
• Кейбір адамдардың шағын ғана батыл әрекеті бірнеше адамның өмірін құтқаруы мүмкін еді.

Қауіпті маршрут, армияға қосылу және суықпен күрес

29.10.1941 ж. Мына деревнялардан өттік:
1) Маяки
2) Грязное
3) Мичуловский хутор
4) Теревенский хутор

📌 Бұл маршрут немістердің бақылауындағы аумақтардан құтылу үшін таңдалған.

• Деревнялар мен хуторлар Кеңес әскерінің тірі қалған сарбаздары үшін уақытша паналау орны болды.
• Көп жағдайда жауынгерлер ауыл тұрғындарынан азық-түлік алып, бағыттарын анықтап отырған.

📌 Немістер ауылдарды бақылауда ұстағанымен, кейбір жерлерде тұрақты гарнизон қоймаған.

• Бұл Кеңес жауынгерлеріне жасырын өтуге мүмкіндік берді.

30.10.1941 ж, 31.10.1941 ж және 1-2-3-4-5.11.1941 ж күндері:
1) дер. Прохоровка
2) ст. Прохоровка
3) пос. Пехтеевка
4) село Призначное
5) село Скородное
6) село Оставное
7) село Миловое
8) дер. Мылянка
9) дер. Хворостянка
10) дер. Концово
11) дер. Сопрыкина
12) дер. Дубинка
13) дер. Атаманская
14) ст. и город Оскол (15.11.1941 ж.)

📌 Бұл – Кеңес әскеріне қайта қосылуға бағытталған ұзақ сапар.

• Сарбаздар күн сайын ондаған шақырым жер жүріп, түрлі елді мекендерден өткен.
• Кеңес әскері мен партизандардың жасырын топтары оларды бағыттап, жол көрсетуі мүмкін еді.

📌 Станция Оскол – стратегиялық нүкте.

• Теміржол станциялары көбіне немістердің бақылауында болған, бірақ кейбірі әлі де Кеңес әскері қолында қалды.
• Бұл аймақта неміс әскерінің ықпалы әлсіздеу болғандықтан, жауынгерлер қауіпсізірек қозғала алды.

Станцияда жаралы болған Еркебаев Ходанмен жолығыстым. Ол госпитальға кетіп барады.

📌 Кеңес әскеріндегі медициналық қызметтің қиындығы.

• 1941 жылы Кеңес әскері үлкен шығындарға ұшырады, ал госпитальдар жаралыларды қабылдап үлгермей жатты.
• Жараланған сарбаздардың тірі қалуы көбіне олардың медициналық көмекке қаншалықты жылдам жетуіне байланысты болды.

📌 Тірі қалған жолдаспен кездесу – моральдық тұрғыдан маңызды.

• Соғыс кезінде тірі қалған таныстарды көру сарбаздарға мотивация берді.

6-11.11.1941 ж күндері кейбір себептермен Новый Осколда комендатурада болдым.

📌 Комендатура – Кеңес армиясының бақылау бекеттерінің бірі.

• Соғыс кезінде барлық сарбаздар тексерістен өтіп, қайта тіркелуі қажет болды.
• Қоршаудан шыққан сарбаздар әскерден бөлініп қалғандықтан, оларды қайта есепке алып, жаңа міндеттер жүктеді.

📌 Новый Оскол – стратегиялық аймақтардың бірі.

• Немістер бұл аймақты толық басып алмағандықтан, Кеңес әскері қайта топтасуға мүмкіндік алды.

8-9.11.1941 ж күндері жолда болдық:
1) Н. Оскол
2) дер. Жиповка
3) дер. Великомихайловка
4) дер. Малиновка
5) дер. Яблонова – осы деревняда өзім қызмет еткен частіме келіп жеттім.

📌 Ақыры Кеңес әскеріне қосылу сәті келді.

• Кеңес сарбаздары айлар бойы неміс шебінен өтіп, өздерінің әскери бөлімдеріне қайта оралды.
• Бұл – олардың аман қалу үшін қаншалықты қиын жолдан өткенін көрсетеді.

📌 Көп сарбаздар өз бөлімдерін таба алмай, басқа бөлімшелерге қосылып кететін.

• Жағдай бақылаудан шығып, көптеген жауынгерлер өз бөлімшелерін қайта таппайтын.

Командир дивизии мені қарсы алды. Мен бірнеше күн жыртық-жыртық колхоз киімімен жер қазу жұмысына қатысып жүрдім.

📌 Әскерге қайта қабылдану процесі.

• Кеңес сарбаздары армияға қайта қосылу үшін белгілі бір кезеңнен өтуі керек болды.
• Қашқындармен шатастырмас үшін, сарбаздарды тексеріп, қайта әскери киім беретін.

📌 Кеңес әскерінде тәртіп өте қатаң болды.

• Әскери киімсіз жүрген жауынгерлерге күдікпен қарайтын, себебі оларды дезертир деп санауы мүмкін еді.

Күзгі қатты суықтар менің сүйегімнен өтті.

📌 Қысқы соғыс жағдайы өте ауыр болды.

• Кеңес әскері дұрыс жылы киіммен қамтамасыз етілмеген, ал ауа райы қатты суық болды.
• Қысқы аяздардан сарбаздардың аяқ-қолдары үсіп, олардың шайқасуға қабілеттілігі төмендейтін.

Бірнеше күн осы деревняда тұрғаннан кейін бізді – дивизияны фронтқа жүргізіп жіберді. Бұл декабрь айы болатын.

📌 Демалу мен қайта соғысқа оралу.

• Жауынгерлер қысқа ғана тынығып, қайтадан майданға аттанды.
• 1941 жылдың желтоқсанында Мәскеу шайқасы басталып, Кеңес әскері немістерге қарсы үлкен шабуылға шықты.

📌 Бұл оқиғалар – Кеңес әскерінің 1941 жылғы ең қиын кезеңінің айғағы.

• Тірі қалған жауынгерлер аз болғанымен, олар қайта топтасып, соғысты жалғастыруға дайындалды.
• Соғыстан аман қалып, қайтадан армияға қосылу – солдат үшін ең маңызды жеңістердің бірі болды.

Немістерді кері шегіндіру және соғыстың қанды ізі

Елец қаласынан біздің Армия немецтері қуа бастады. Бізді осы бағытқа әкеліп салды. Соғыспен бірнеше км-лерді басып өттік.

📌 Елец шайқасы (1941 ж. желтоқсан) – Кеңес әскерінің алғашқы қарсы шабуылдарының бірі.

• Бұл шайқаста Кеңес әскері немістерді Мәскеуге жақын жерлерден кері шегінуге мәжбүр етті.
• Немістер 1941 жылдың жазында Мәскеуге жетуге ұмтылғанымен, қыста Кеңес армиясы алғашқы сәтті шабуылдарын бастады.
• Кеңес әскері үшін бұл тактикалық жеңіс моральдық тұрғыдан өте маңызды болды.

Станция Красная Заряда немецтерді көп өлтірдік.

📌 Теміржол станциялары стратегиялық нысан болды.

• Станциялар әскерді, қару-жарақты және азық-түлікті тасымалдау үшін өте маңызды болғандықтан, олар үшін шайқастар өте ауыр өтетін.
• «Красная Заря» станциясы немістер үшін маңызды логистикалық орталық болған болуы мүмкін.
• Бұл шайқаста Кеңес әскерлері қарсыласты кері шегінуге мәжбүр еткен.

📌 Бұл кезеңде Кеңес әскері шабуылға көше бастады.

• Қыс мезгілі Кеңес әскеріне артықшылық берді, өйткені олар суыққа бейімделген, ал немістер қысқы соғысқа дайын болмады.
• Немістердің негізгі тактикасы – жылдам шабуыл және қалаларды тез басып алу, бірақ олар кең ауқымды қыстағы соғысқа дайын болмаған еді.

Немецтер пленге түскен көп адамды мешітке қамап, автоматпен атып өлтіріп кеткенін көрдік.

📌 Соғыстың ең ауыр көріністерінің бірі – әскери қылмыстар.

• Немістер Кеңес әскери тұтқындарына өте қатал қарады. 1941-1942 жылдары миллиондаған Кеңес тұтқындары аштықтан, аяздан немесе жаппай атудан қаза тапты.
• Бұл оқиға немістердің әскери тұтқындарды жою тактикасының көрінісі болуы мүмкін.

📌 Мешітті тұтқындарды өлтіру орны ретінде пайдалану – ерекше қатыгездік.

• Діни нысандар әдетте қорғаныс орны болып саналады, бірақ соғыста ешқандай ережелер сақталмады.
• Бұл Кеңес жауынгерлері үшін үлкен моральдық соққы болған.

📌 Кеңес сарбаздары үшін мұндай көріністер жауға деген өшпенділікті арттырды.

• Немістердің соғыс қылмыстары Кеңес әскерінің мотивациясын күшейтіп, оларды жауды аяусыз талқандауға итермеледі.

Осы бағытта біздер немістің 20 мм пушкасын қолға түсіріп алдық.

📌 20 мм зеңбірек – жаяу әскерге қарсы тиімді қару.

• Бұл зеңбірек көбінесе жаяу әскерді және жеңіл броньды машиналарды жою үшін қолданылды.
• Ол жоғары жылдамдықпен оқ атып, қарсыластың позициясын әлсірететін.

📌 Трофей қару – соғыс кезінде өте құнды.

• Кеңес әскері жау қаруын өз мақсатына пайдалануды жақсы меңгерді.
• Немістерден алынған қару мен техника көбіне қарсы шабуылдарда қолданылатын.

📌 Бұл эпизод – Кеңес әскерінің шегіністен шабуылға көшуінің белгісі.

• 1941 жылдың басынан бері қорғаныс ұстанған Қызыл армия алғаш рет немістерді шегінуге мәжбүрледі.
• Бұл оқиғалар Мәскеу түбіндегі қарсы шабуылдың басы болды.

Орелге бағыт, немістердің қарсыластығы және қаза болған командир

Немецтер Орел қаласына 100 км жер қалғанда біздерді тоқтатты.

📌 Орел – стратегиялық маңызды қала.

• Орел қаласы Мәскеуге баратын негізгі жолдардың бірінде орналасқандықтан, оны басып алу Кеңес әскерінің немістерге қарсы шабуылын күшейтер еді.
• 1941 жылдың аяғында Кеңес әскері Мәскеуді қорғау үшін қарсы шабуылға шықты, ал немістер Қызыл армияның алға жылжуын тоқтатуға тырысты.

📌 Кеңес армиясының жылдам шабуылы.

• Орелге жақындағанда, Кеңес әскері үлкен қарқынмен алға жылжыды, бірақ немістер оларды тоқтатуға тырысты.
• Бұл – Кеңес армиясының қорғаныстан шабуылға толық көшу процесінің көрінісі.

Біздің дивизияны басқа участокке аударып жіберді.

📌 Дивизияларды қайта бөлу – Кеңес армиясының стратегиясы.

• Әскер басқармасы белгілі бір учаскелерге қосымша күштер жіберіп, негізгі соққыны күшейтетін.
• Бұл Кеңес армиясының тактикалық шешім қабылдауда икемді болғанын көрсетеді.

📌 Дивизияның басқа учаскеге жіберілуі – алдыңғы бағытта жағдай тұрақталғанын білдіреді.

• Бұл немістердің әлсірегенін және Кеңес әскерінің жаңа майданға шоғырлануы қажет екенін көрсетеді.

Бірнеше км немецтерді қуғаннан кейін бізге 2-ая Зиневьевка деген деревняда қатты қарсылық көрсетіп, кейін аздап шегіндірді.

📌 Деревнялардағы шайқастар өте ауыр өтті.

• Шағын елді мекендер бекініс ретінде пайдаланылды. Немістер әрбір деревняны қорғаныс нүктесі ретінде қолданды.
• Деревняларда траншеялар қазылып, немістер артиллерия мен пулеметтермен қорғанды.

📌 Қарсыласудың күшеюі – немістердің шегіну кезінде соңғы күштерін жұмсайтынын көрсетеді.

• Германия әскері Мәскеуге шабуыл сәтсіздікке ұшырайтынын түсініп, барынша қарсылық көрсетті.
• Кеңес әскерінің негізгі мақсаты – неміс бөлімшелерін әлсіретіп, оларды толық шегінуге мәжбүрлеу болды.

Менің командир отделением өліп кетті осы деревняда.

📌 Командирдің өлімі – сарбаздар үшін ауыр соққы.

• Соғыста бөлімше командирлері өте маңызды рөл атқарды. Олардың тәжірибесі мен басшылығы сарбаздарға бағыт-бағдар беретін.
• Командирдің қазасы бөлімшенің әлсіреуіне әкеліп, ұйымдастыру жағынан қиындықтар тудырды.

📌 Бұл соғыстың қаншалықты ауыр өткенін көрсетеді.

• Көптеген Кеңес командирлері алғашқы соғыс жылдарында қаза тапты, өйткені олар алдыңғы шепте шайқасты.
• Бөлімшенің жаңа командирді тез тағайындап, шабуылды жалғастыруы маңызды болды.

📌 Кеңес әскері немістерді кері шегіндіру процесін жалғастыруда.

• Орел бағытында шайқастар әлі де жалғасып, әрбір метр жер үшін ауыр ұрыстар өтті.
• Кеңес жауынгерлері үшін бұл тек әскери міндет қана емес, сонымен бірге қанды соғыстың шынайы бет-бейнесі болды.

1942 жылдың басындағы ауыр шайқастар

1.01.1942 ж. Күні немецтер наступать етіп, бізді көп жерге шегіндіріп жіберді. Біздер хут. Трудомераевода тұр едік.

📌 1942 жылдың қысы – Кеңес әскері үшін ең қиын кезеңдердің бірі болды.

• 1941 жылдың соңында Мәскеу түбінде Кеңес әскері қарсы шабуылға шыққанымен, жалпы майдандағы жағдай ауыр болып қала берді.
• Немістер 1942 жылдың басында оңтүстік және орталық бағыттарда қайтадан шабуылға көшті.
• Трудомераево – Курск облысына жақын аймақ, бұл солтүстік-шығыс Украина мен Ресейдің орталық аймақтары үшін маңызды стратегиялық нүктелердің бірі болды.

📌 Неміс шабуылының күшеюі Кеңес әскерінің қайтадан шегінуіне себеп болды.

• Вермахттың қысқы шабуылы моторланған дивизиялардың қолдауымен жүргізілді.
• Осы аймақта немістердің негізгі мақсаты – Кеңес әскерінің байланыс жолдарын үзіп, қорғаныс шептерін бұзу болды.

Әскер паникаға түсіп, өз беттерімен қаша бастады.

📌 Паника – соғыстағы ең қауіпті жағдайлардың бірі.

• Ұйымдаспаған шегіну көптеген жауынгерлердің қаза болуына немесе тұтқынға түсуіне әкелді.
• Әсіресе, байланыс үзілген жағдайда бөлімшелер командирлердің бұйрығын күтпестен, өз беттерінше әрекет етіп, тәртіп бұзылды.

📌 1942 жылы Кеңес әскері тәртіпсіздіктің ең ауыр кезеңін бастан өткерді.

• Көптеген бөлімшелер қоршауда қалды немесе толық жойылды.
• Әскерді қайта ұйымдастыру үшін жоғарғы басшылық қатал шараларға көшті (сталиндік бұйрықтар, артқы шептегі жазалаушы отрядтар).

Осы күні бізге қаралы күн болды.

📌 Бұл сөйлемнен сарбаздардың моральдық тұрғыдан қаншалықты күйзелгені көрінеді.

• Жауынгерлер өз жолдастарынан айырылып, қашуға мәжбүр болған.
• Шегіну – тек тактикалық тұрғыдан ғана емес, психологиялық тұрғыдан да ауыр соққы.

Воронежден келген зениттік қару және жаңа техникамен жұмыс

Апрель айының ішінде Воронеж еңбекшілерінің жіберген 4 зенитная пушкасын алдық.

📌 Кеңес әскеріне халықтың көмегі өте маңызды рөл атқарды.

• 1941-42 жылдары Кеңес экономикасы толықтай әскери қажеттіліктерге бағытталды.
• Воронеж сияқты өнеркәсіптік қалалар әскери техниканы шығарып, майданға жөнелтіп отырды.
• Халықтан жиналған қаражатқа жасалған қарулар «еңбекшілер сыйы» деп аталатын.

📌 Зениттік артиллерия – неміс авиациясына қарсы күрестегі маңызды құрал.

• Немістердің әуе шабуылдарына төтеп беру үшін Кеңес әскері көп мөлшерде зениттік қару-жараққа мұқтаж болды.
• Бұл жаңа пушкалар Кеңес әскеріне ауадағы қауіп-қатерден қорғануға көмектесуі керек еді.

Әуелгі уақытта ешкім де пушканы пайдалануды білмеді. Көп қиыншылықтарға түстік.

📌 Жаңа қаруды меңгеру – соғыс кезіндегі негізгі мәселелердің бірі.

• Жауынгерлер көбіне қысқа мерзімде жаңа техниканы қолдануды үйренуге мәжбүр болды.
• Жеткізілген зениттік қарулар туралы алдын ала дайындық болмағандықтан, солдаттар өз бетінше үйренуге мәжбүр болды.

📌 Жауға төтеп беру үшін тез үйрену керек болды.

• Немістердің ұшақтары күнделікті шабуыл жасап тұрғандықтан, зенитшілерге қаруды меңгеру үшін көп уақыты болмады.
• Зениттік артиллерияны дұрыс қолданбаса, ол тиімсіз болар еді, сондықтан жауынгерлерге жылдам оқыту қажет болды.

Харьков маңындағы шайқастар және ауыр қысқы жағдай

Бізді поезбен Харьков қаласының астына әкеліп жеткізді. Адамдарды алып толыққаннан кейін бізді фронтқа жіберді. Северный Донец өзенінің бір бетінде (бір жағында) немецтер, екінші жағында біздер болдық – 1-ое Советское село. Біздің дивизия Старица деген дер. наступать етті. 2-3 күн ішінде жартысын немецтерден босатты. 4-5 күн дегенде адам және техника жағы кеміді. Әрі қарай наступать етуге күш жеткілікті болмады. Кейінгі уақытта біздерді танкіге қарсы қойды. Қыстың ішінде көп қиыншылықтарды көрдік. Немецтердің самолеттері қарақұстай топ-тобымен ұшып келіп тұрды.

📌 Кеңес әскері Харьков маңында қайта топтастырылды.

• Поезбен жеткізілу – Кеңес әскері үшін негізгі тасымалдау әдісі болды.
• Харьков – стратегиялық маңызды қала, сондықтан бұл аймақта қақтығыстар жиі орын алды.

📌 Северный Донец өзеніндегі қорғаныс шебі.

• Өзеннің бір бетінде немістер, екінші жағында Кеңес әскері тұрды.
• Кеңес дивизиясы Старица деревнясын шабуылдап, 2-3 күн ішінде оның жартысын қайтарды.

📌 Наступление (шабуыл) тоқтап қалды.

• 4-5 күндік ұрыстан кейін адам және техника шығыны тым көп болды.
• Жаңа резерв келмегендіктен, шабуылды жалғастыруға мүмкіндік болмады.

📌 Танкіге қарсы ұрыстар және қысқы қиыншылықтар.

• Кеңес әскері танктерге қарсы тұруға мәжбүр болды, бірақ тиісті техника жетіспеді.
• Қыс мезгілі ауыр жағдайда өтті, неміс авиациясы үздіксіз шабуыл жасап, жағдайды одан әрі қиындатты.

Воронежден Сталинградқа, Тербундағы қорғаныс

26.04.1942 ж. күні осы бағыттан бізді алып, станцияға әкеліп, поезға тиеп, Воронежге қарай жөнелтіп жіберді. Воронежге жетпей бізді басқа жаққа бұрып жіберді.

📌 Кеңес әскері майданның тұрақсыз жағдайына байланысты үнемі қайта топтастырылды.

• 1942 жылдың көктемінде неміс әскері Сталинград бағытына шабуыл дайындап жатты.
• Воронеж Кеңес әскерінің маңызды қорғаныс аймақтарының бірі болды, бірақ бөлімшенің бағыты өзгертілді, бұл күтпеген жағдайдың болғанын білдіреді.

📌 Жауынгерлер нақты қайда бара жатқанын көбіне соңғы сәтте ғана білетін.

• Майдандағы жағдайдың өзгеруі Кеңес әскерінің жоспарларын жиі өзгертті.
• Поезбен тасымалдау солдаттарға демалуға мүмкіндік берсе де, белгісіздік олардың моральдық жағдайына әсер етті.

Н. станциясына келіп түстік. Екі айдай Сталинградқа келіп жеткенде, бізді фронтқа айдап жіберді.

📌 Сталинград шайқасы – соғыстың шешуші кезеңдерінің бірі болды.

• Кеңес әскерінің негізгі бөлігі Сталинградқа бағытталып, бұл қала Кеңес Одағы үшін «тірек нүктесіне» айналды.
• Бұл кезеңде сарбаздар ешқандай ұзақ демалыссыз тікелей шайқасқа кірді.

📌 Бөлімше алдымен басқа аймақта болған, бірақ екі айдан кейін Сталинград бағытына жіберілді.

• Сталинградтағы жағдайдың қиындай түскені соншалық, барлық қосымша күштер майданға жөнелтілді.
• Көптеген солдаттар осы кезеңде соғысқа алғаш рет қатысқан немесе бұрынғы жараларынан толық айықпай соғысқа қайта оралған.

Елец қаласына қарап наступать етіп келе жатқан немецтерді тоқтаттық.

📌 Елец – Мәскеуге бағытталған неміс шабуылының маңызды нүктесі болды.

• Германияның мақсаты Мәскеуді қайтадан қорқытып, Кеңес күштерін әлсірету еді.
• Кеңес әскері қарсы шабуыл жасап, немістердің ілгерілеуін тоқтатты.

📌 Бұл шайқаста Кеңес әскерінің позициясы маңызды рөл атқарды.

• Немістер шабуылдағанымен, кеңес бөлімшелері олардың қозғалысын баяулатып, кейбір бағытта тоқтатты.
• Мәскеу бағытындағы майдан тұрақтанып, негізгі шайқас Сталинградқа ойысты.

Станция Тербунда 3 айдай оборонада тұрдық.

📌 Тербундадағы ұзақ мерзімді қорғаныс – майданның тұрақтанғанын білдіреді.

• Кеңес әскері бұл позицияда 3 ай бойы бекініп, немістердің шабуылына төтеп берді.
• Майдан шебі ұзақ уақыт өзгермеген, яғни шайқас позициялық сипатқа ие болды.

📌 Үш ай бойы қорғаныста болу – үлкен психологиялық сынақ.

• Сарбаздар үздіксіз дайындықта болып, әрдайым неміс шабуылын күтуге мәжбүр болды.
• Азық-түлік, киім-кешек және қару-жарақ жетіспеушілігі кеңестік жауынгерлерге қосымша ауыртпалық әкелді.

Осы оборонада тұрғанда біздің 5-ая ГОЗАБ немістің 1 разведчик самолетінің құйрығын атып түсірді. Командир орудия мен бір наводчикті наградит етті.

📌 Зениттік артиллерияның рөлі – әуедегі қауіп-қатерді жою.

• Неміс барлаушы ұшақтары (разведчиктер) Кеңес әскері туралы ақпарат жинап, артиллериялық немесе авиациялық соққыларды бағыттауға көмектесті.
• Сондықтан оларды атып түсіру майдандағы жағдайды жеңілдететін маңызды әрекет болды.

📌 Барлау ұшағының атып түсірілуі – жақсы дайындалған зенитшілердің нәтижесі.

• Нағыз соғыс жағдайында бір ұшақты атып түсіру де үлкен жетістік болып саналды.
• Командир мен наводчикке марапат берілуі – олардың шеберлігінің жоғары екенін көрсетеді.

Гвардиялық атақ және механикаландырылған корпусқа қосылу

Октябрь айының басында біздерге гвардейский значокты берді.

📌 Гвардиялық атақ – Кеңес әскері үшін жоғары мәртебе.

• Соғыс барысында ерекше ерлік көрсеткен бөлімшелер «гвардиялық» атаққа ие болды.
• Бұл тек марапат емес, сонымен қатар бөлімшенің жауынгерлік рухын көтеретін белгі болды.
• Гвардиялық бөлімшелер жақсы жабдықталып, маңызды операцияларға қатысуға дайындалды.

Октябрь айының орта кезінде оборонадан алып, поезға тиеп, Саратов облысының Атхар қаласына алып келді.

📌 Кеңес әскері қайта топтастырылды.

• Оборонада ұзақ тұрған бөлімше жаңа міндеттер үшін тылға жіберілді.
• Саратов – соғыс кезінде маңызды өнеркәсіптік және логистикалық орталықтардың бірі болды.
• Бұл жерде Кеңес әскері жаңа жабдықтар мен қосымша күштер алды.

Келісімен бізге айтты – біздің 100 ГОЛСД-ны үлкейтіп 1 ГОЛМК – 1 гвар. Орден Ленина механизированный корпус қылады деді.

📌 100-ші гвардиялық дивизия механикаландырылған корпусқа айналды.

• Бұл бөлімшенің енді тек жаяу әскерден ғана емес, сонымен қатар танктер мен моторланған күштерден тұратынын білдіреді.
• Механикаландырылған корпустар әдетте қарсы шабуылдарға немесе жылдам маневрлік операцияларға пайдаланылды.

📌 «Орден Ленина» атағы – Кеңес Одағындағы ең жоғарғы марапаттардың бірі.

• Бұл корпус бұрынғы жетістіктерінің арқасында ерекше мәртебеге ие болғанын көрсетеді.

Составы корпуса:
1) 3 механиз.бригады – 4 полктан құралады
2) 16 Арт.полк
3) 5 Танковый полк
4) 1 зенитная батарея және тағы басқалары

📌 Корпустың құрамы оны кең ауқымды операцияларға дайындады.

• Механикаландырылған бригадалар жылдам шабуылдау үшін пайдаланылды.
• Артиллериялық полк – қорғаныс пен шабуылды қолдау үшін қажет.
• Танк полкі корпусқа қосымша күш беріп, шабуыл операцияларында шешуші рөл атқарды.
• Зениттік батарея неміс авиациясына қарсы қорғаныс үшін енгізілді.

Корпус көп адам алды осы қалада.

📌 Корпустың құрамына жаңа сарбаздар қосылды.

• Жаңа техникамен жұмыс істейтін мамандар, танкистер, механикаландырылған бригадаларға жауынгерлер қажет болды.
• Майданда әбден әлсіреген бөлімшелер осында қайта жасақталды.

Рупенсктен Дон өзеніне және неміс тылына өту

7-ноябрьден кейін поезбен Рупенск қаласына алып келді.

📌 7 қараша – Кеңес Одағында Қазан төңкерісінің жылдық мейрамы.

• Кеңес әскері бұл күнді маңызды операциялар алдында жиі пайдаланды, өйткені бұл сарбаздардың рухын көтеретін символикалық күн болды.
• Рупенск – майданға жақын стратегиялық көлік торабы, мұнда бөлімшелер жаңа техникалармен жабдықталды.

Осы қалада әкеліп қойған машина көп екен. Соны алдық.

📌 Механикаландырылған корпус үшін техниканың рөлі өте маңызды болды.

• Қозғалысты тездету үшін бөлімше жаңа көліктер алды.
• Автокөліктер әскерді тез тасымалдауға, қару-жарақ пен оқ-дәріні жеткізуге қажет болды.
• Жаяу әскер мен техника үйлесімі неміс қорғанысын бұзу үшін өте тиімді еді.

5 танковый полк танк алды.

📌 Танк полкінің күшеюі кең ауқымды шабуылға дайындықты білдіреді.

• 1942 жылдың соңында Кеңес әскері Сталинград маңында қарсы шабуылға дайындалып жатты.
• Танк полктерінің саны артқан сайын, шабуылдың тиімділігі де жоғарылайтын.

Толық техниканы алып болғаннан кейін Дон өзенінен өтіп, Астахов хуторының түбінде елсіз далада екі күндей жиналдық.

📌 Дон өзенін кесіп өту – маңызды стратегиялық қадам.

• Бұл аймақ неміс әскерінің бақылауында болғандықтан, өзеннен өту үлкен тәуекел болды.
• Астахов хуторы маңында бөлімшелер қайта ұйымдастырылып, соңғы дайындықтар жүргізілді.

📌 Екі күндік тоқтау – шабуыл алдындағы маңызды кезең.

• Сарбаздар соңғы бұйрықтарды алды, жанармай мен оқ-дәрі қоры толықтырылды.
• Техниканың дұрыстығы тексеріліп, жауынгерлер дем алуға мүмкіндік алды.

16-декабрь күні генерал-майор Руссиянов приказ берді. Немецтің оборонасын бұзып, немецтердің тылына шығу керек деп.

📌 Қысқы шабуыл басталды.

• Бұл Кеңес әскері Сталинград түбінде үлкен қарсы шабуыл бастауға дайындалғанын білдіреді.
• Генерал-майор Руссияновтың бұйрығы неміс қорғанысын бұзып, тылға өтуге бағытталған.

📌 Немістердің негізгі қорғаныс шебі бұзылуы керек болды.

• Егер Кеңес әскері жаудың тылына өтсе, неміс бөлімшелері қоршауға алынып, толық жойылу қаупіне ұшырайтын.
• Бұл стратегия немістердің өздерін 1941 жылы Мәскеуге жақындағанда қолданған тактикаға қарсы әрекет еді.

Немецтердің оборонасын бұзып, 18-19 күндері немецтің тылына шықтық.

📌 Қорғанысты бұзу – өте ауыр операция болды.

• Бұл бірнеше күнге созылған ұрысты көрсетеді.
• Немістер мықты қорғаныс шептерін құрған, сондықтан Кеңес әскері ұзақ шайқас жүргізді.

📌 Жау тылына шығу – Кеңес шабуылының басты мақсаты.

• Егер Кеңес әскері неміс тылына өтсе, олардың жабдықтау желілері үзіледі.
• Бұл неміс армиясын әлсіретіп, кейінгі Кеңес шабуылдарының табысты болуын қамтамасыз ететін стратегиялық қадам болды.

Неміс авиациясының шабуылы және Кеңес әскерінің әуе қорғанысы

Астахов хуторында истребительдер корпусын немец самолеттерінен қорғап тұрғанымызда, ертемен бұл арасынан 17 немецтің самолеті шығып, біздің батареяға бомба тастады.

📌 Кеңес зенитшілері әуе шабуылына қарсы тұруға міндеттелді.

• Истребительдер корпусы – Кеңес әскери-әуе күштерінің бір бөлігі.
• Немістер Кеңес әскери авиациясының инфрақұрылымына үлкен қауіп төндірді, сондықтан әуедегі артықшылықты сақтап қалу өте маңызды болды.
• Зениттік артиллерия неміс ұшақтарының шабуылдарын бәсеңдетуге тырысты.

📌 17 неміс ұшағы – ірі әуе шабуылының белгісі.

• Бұл ұшақтар, мүмкін, Junkers Ju 87 (Stuka) немесе Heinkel He 111 бомбалаушы ұшақтары болуы мүмкін.
• Олар Кеңес артиллериясын жою үшін жоғарыдан соққы беріп, бомба тастау тактикасын қолданған.

Бомбадан 2 адам өлді, 3 адам жаралы болды.

📌 Әуе шабуылы – жаяу әскер үшін үлкен қауіп.

• Зенитшілер шабуылға тойтарыс бере алғанымен, шығынсыз қалу мүмкін емес еді.
• Кеңес әскерінде бомбалау кезінде жасыратын окоптар мен қорғаныс орындары болғанымен, ауыр снарядтардан аман қалу қиын еді.

📌 Шабуылдың мақсаты – Кеңес әскерінің әуе қорғанысын әлсірету.

• Немістердің шабуылы Кеңес әскерінің авиациясын қорғау мүмкіндігін азайтуға бағытталған.
• Егер зениттік батарея толық жойылғанда, неміс ұшақтары Кеңес әскері үшін әлдеқайда үлкен қауіп төндіретін еді.

Наводчик Кинашты «Орден Отечественной войны ІІ степени» орденімен наградить етті.

📌 Зенитшілердің ерлігі ескерілді.

• Наводчик Кинашты марапаттауы – оның дәлдігі мен жауынгерлік шеберлігін көрсетеді.
• «Отан соғысы» ордені Кеңес әскерінің ең беделді марапаттарының бірі болды.
• Бұл әскерилердің ерлігі мен табандылығы үшін берілетін марапат, әсіресе ауыр шайқастар кезінде көрсетілген батылдық үшін тағайындалатын.

Қысқы шабуылдағы ауыр сынақтар

Қыс өте суық болды. Осы наступлениеде күні-түні далада қардың арасында түнеп жүрдік. Өте ауыр қиыншылықтарды көрдік.

📌 1942-1943 жж. қыс – Кеңес әскерінің ең қатал сынақтарының бірі болды.

• Бұл кезеңде Кеңес әскері Сталинград шайқасының соңғы кезеңіне кіріп, қарсы шабуылын жалғастырды.
• Қатты аяз бен боран сарбаздарға қосымша қиындықтар әкелді.

📌 Қардың арасында түнеу – экстремалды жағдай.

• Температура -30°С-тан төмен түскен кезде, әскерилердің жылыту құралдары болмаған.
• Тамақ, құрғақ киім жетіспеген, қару-жарақ та қатты суықтан істен шығып отырған.
• Тіпті окоп қазу мүмкін емес еді, өйткені жер қатып қалған.

📌 Кеңес жауынгерлерінің өмір сүру тактикасы:

• Кейбір сарбаздар қарды үңгір сияқты етіп қазып, ішінде жылынуға тырысқан.
• Үлкен топтар бір-біріне жақын жату арқылы жылуды сақтауға мәжбүр болған.
• От жағу көбіне мүмкін болмады, өйткені түтін арқылы немістер байқап қоюы мүмкін еді.

📌 Психологиялық және физикалық ауыртпалық:

• Суыққа төзбеген сарбаздар үсік шалып, қозғалу қабілетінен айырылған.
• Көптеген жауынгерлер аяқ-қолдарын үсік шалғаннан кейін ампутация жасауға мәжбүр болды.
• Бұған қоса, тамақ пен жылы киімнің аздығы жағдайды одан әрі қиындатты.

Неміс авиациясының шабуылы және ауыр шығындар

Немецтерді ұрыспен қуып отырып, 26 декабрь күні 30 км жер қалғанда Морозов қаласына немецтер көп самолетпен жіберіп, біздің жаңа корпусты бомбить етті.

📌 Немістер Кеңес шабуылын тоқтату үшін авиацияны кеңінен қолданды.

• Морозов қаласы – Сталинград шайқасына жақын маңызды стратегиялық нүктелердің бірі.
• Кеңес әскерінің алға жылжуы немістерді шегінуге мәжбүрлегенімен, олар әуе соққыларын ұйымдастырып, Кеңес шабуылын бәсеңдетуге тырысты.

📌 Неміс авиациясының тактикасы:

• Бірнеше бомбалаушы ұшақтармен бір уақытта соққы жасау тактикасы қолданылды.
• Ju 87 Stuka немесе Heinkel He 111 ұшақтары әуеден жойқын бомбалау жүргізді.
• Кеңес әскері жылдам қозғалып келе жатқандықтан, оларды тоқтату үшін авиация қолданылды.

Осы күні бізден 17 адам, 3 пушка, 3 машина стройдан шықты.

📌 Әуе шабуылы ауыр шығын әкелді.

• 17 жауынгер қаза тапты немесе ауыр жарақат алды.
• Артиллерияның 3 зеңбірегі және 3 машина істен шықты, бұл әскери күшке қатты әсер етті.

📌 Бұл Кеңес әскері үшін ауыр жағдай:

• Артиллерия мен техникасыз шабуылды жалғастыру қиындай түсті.
• Жаяу әскер мен танктер артиллериялық қолдаусыз әлсіз болады.

Біздер бомбаның түскеніне қарамай, немецтердің самолеттерін атып жығып жаттық.

📌 Кеңес әскерінің қарсыластығы:

• Зениттік артиллерия мен мылтықтар қолданылып, әуедегі шабуылға тойтарыс берілді.
• Кеңес жауынгерлері бірнеше неміс ұшағын атып түсіре алды.
• Қарсы шабуылдың нәтижесінде неміс авиациясы ұрысты жалғастыра алмады.

Осы күні өте қиыншылықты көрдік. Кешке қарай бір машина мен барлық техниканы, адамдарды алып шықтық.

📌 Кеңес әскері ауыр шығындарға қарамастан алға жылжыды.

• Тірі қалған техника мен сарбаздар жиналып, қайта ұйымдастырылды.
• Бұл Кеңес әскерінің кез келген қиындыққа бейімделе алатынын және алға жылжуын тоқтатпайтынын көрсетеді.

Ұрыстар жалғасуда

3 күннен кейін қайтадан ұрысқа түстік.

📌 Қысқа үзілістен кейін соғыс қайта жалғасты.

• Үш күн – сарбаздардың демалып, қайта жабдықталуы үшін өте қысқа уақыт.
• Осы аралықта бөлімше қайта топтасып, жараланғандар эвакуацияланып, қару-жарақ толықтырылған болуы мүмкін.
• Кеңес әскері шабуыл қарқынын бәсеңдетпей, жауды үздіксіз қысымда ұстауға тырысты.

Менің орудиям 1 самолетті жықты.

📌 Зениттік артиллерия тағы бір жау ұшағын атып түсірді.

• Бұл Кеңес әскерінің әуе қорғанысын күшейткенін және зенитшілердің тәжірибесінің артқанын көрсетеді.
• Неміс авиациясы – Кеңес әскері үшін үлкен қауіп, әсіресе бомбалаушы ұшақтар жаяу әскерді жоюға бағытталды.

📌 Қандай ұшақ болуы мүмкін?

• Егер бұл барлаушы ұшақ болса, Кеңес әскерінің орналасқан жері туралы ақпарат немістерге жетпей қалды.
• Егер бомбалаушы болса, бұл шабуылды әлсіретіп, көптеген кеңес сарбаздарының өмірін сақтап қалды.

Командир орудияны наградить етті.

📌 Ерлік марапатсыз қалмады.

• Зенитшілердің еңбегі жоғары бағаланды, себебі олар әскерді әуе шабуылдарынан қорғады.
• Кеңес армиясында әскери жетістіктерді марапаттау жауынгерлердің моральдық рухын көтеруге көмектесті.
• Марапат көбіне «Отан соғысы ордені» немесе «Қызыл Жұлдыз» болуы мүмкін.

1943 жылдың қысындағы жаңа майдан

Осыдан кейін 1943 жылдың январь айының аяғында Ворошилов қаласының маңындағы фронтқа жіберді.

📌 1943 жылдың қысы – Кеңес әскерінің стратегиялық шабуыл кезеңі.

• Бұл уақытта Сталинград шайқасы аяқталып, Кеңес әскері кең көлемді қарсы шабуылға көшті.
• Қызыл Армия неміс әскерін оңтүстік және орталық бағыттарда шегінуге мәжбүр етті.
• Сарбаздар жаңа майданға жіберілді, бұл Кеңес әскерінің күшейіп, жаңа операцияларға дайындалғанын көрсетеді.

📌 Ворошилов қаласы (қазіргі Волгоград облысы маңы) – маңызды стратегиялық нүкте.

• Бұл аймақ Донбасс пен Украинаның солтүстігіне жақын орналасқан.
• Кеңес әскері немістердің қорғаныс шептерін бұзып, оларды батысқа қарай ығыстыруды көздеді.

Неміс барлаушы ұшағының кедергісі

Бір күні жол үстінде басқа участокқа қарай келе жатқанымызда немецтің разведчик самолеті корпуске жол бермеді.

📌 Неміс барлау авиациясының тактикасы.

• Барлаушы ұшақтар (разведчиктер) Кеңес әскерінің қозғалысын бақылап, деректерді неміс штабына жеткізді.
• Мұндай ұшақтар көбінесе Focke-Wulf Fw 189 немесе Messerschmitt Bf 109 сияқты жеңіл, тез ұшатын модельдер еді.
• Олардың басты мақсаты – Кеңес әскерінің орналасқан жерін анықтау және артиллерия немесе бомбалаушы ұшақтарға бағыт беру.

📌 Кеңес әскері үшін бұл үлкен қауіп болды.

• Егер барлаушы ұшақ ақпарат жеткізіп үлгерсе, неміс артиллериясы немесе авиациясы Кеңес колоннасына соққы жасайтын еді.
• Осы себепті зениттік артиллерия мен истребительдер барлаушы ұшақтарды бірінші кезекте жоюға тырысты.

📌 Корпустың қозғалысы тоқтап қалды.

• Ұшақ ашық алаңда келе жатқан Кеңес бөлімшесін байқап қойды.
• Бұл жауынгерлерге шабуыл қаупін төндірді, сондықтан олар келесі қадамды жоспарлауы керек болды.

Неміс барлаушы ұшақтарын жою және марапат

Біздің батарея жол үстінде тоқтап, 2 разведчикті атып жықты.

📌 Зениттік артиллерия тағы да өз міндетін орындады.

• Барлау ұшақтары жойылғандықтан, неміс командованиесі Кеңес корпусының қозғалысын бақылай алмай қалды.
• Бұл Кеңес әскеріне қауіпсіз әрі тосын шабуыл жасауға мүмкіндік берді.
• Егер ұшақтар аман қалған жағдайда, артиллериялық соққы немесе бомбалау орын алуы мүмкін еді.

📌 Зенитшілердің дәлдігі мен жылдамдығы шешуші рөл атқарды.

• Барлаушы ұшақтар жылдам, кішігірім әрі биік ұшатындықтан, оларды атып түсіру оңай емес.
• Екі ұшақтың жойылуы – Кеңес зенитшілерінің жоғары кәсіби дайындығын көрсетеді.

Осы үшін мені «За отвагу» медалімен наградить етті.

📌 «За отвагу» (Ерлігі үшін) медалі – Кеңес әскерінің ең беделді марапаттарының бірі.

• Бұл медаль тікелей жаумен шайқаста ерекше батылдық танытқан сарбаздарға берілетін.
• Зенитшінің дәл соққысы көптеген кеңес жауынгерлерінің өмірін сақтап қалды.

📌 Бұл марапат солдаттың жеке ерлігін мойындау болды.

• Медаль алған сарбаздардың ерлігі жоғары бағаланып, олар ерекше құрметке ие болатын.
• Мұндай марапаттар тек майдандағы ерекше жетістіктері үшін берілді.

Зениттік батареяның жаңа құрылымы және командирлік қызмет

1943 жылдың февраль айының аяғында батареяны 120 ГОЗАД етті.

📌 ГОЗАД (Гвардиялық жеке зениттік артиллериялық дивизион) – майдандағы маңызды өзгеріс.

• Бұл бөлімше енді жеке құрылым ретінде әрекет ететін дәрежеге көтерілді.
• ГОЗАД бөлімшелері Кеңес әскерінің әуе қорғанысын күшейту үшін құрылған.
• Гвардиялық статус – бұған дейінгі жетістіктері үшін берілген жоғары марапат.

📌 Бұл өзгеріс зенитшілердің рөлін арттырды.

• Жаңа құрылым ұрыс даласында неміс авиациясына қарсы күресте үлкен жауапкершілік жүктеді.
• Мұндай бөлімшелер көбінесе стратегиялық маңызды бағыттарды қорғауға қойылды.

Осы уақыттан бастап командир орудиямын.

📌 Зениттік қару басқару – үлкен жауапкершілік.

• Қару-жарақты басқару үшін сарбаз жоғары дайындықтан өтуі керек болды.
• Командир орудиясы – зениттік зеңбіректің атысын үйлестіретін негізгі тұлға.
• Бұл әскери мансаптың өсуін және жауынгердің сенімді, тәжірибелі маманға айналғанын көрсетеді.

📌 Командир болу – соғыстағы маңызды қадам.

• Енді ол тек жауынгер ғана емес, сонымен қатар басқа сарбаздарды басқаратын жетекші.
• Әр атыс дәл, үйлесімді болуы керек, өйткені әуедегі жауды жою қателікті кешірмейді.

Демалыс және Северный Донецтегі қорғаныс

1943 жылдың март айының аяғында біздің корпусты фронттан алып, Сватово ауданындағы Преображенская деревнясына әкеліп, демалысқа қойды.

📌 Ұзақ соғыстан кейінгі уақытша демалыс.

• Сватово ауданы (қазіргі Украина, Луганск облысы) – сол кезеңде Кеңес әскері үшін стратегиялық маңызды аймақтардың бірі болды.
• Ұзақ шайқастардан кейін әскерлердің қайта жасақталуы қажет болды.
• Бұл уақытта сарбаздар демалып қана қоймай, жаңа техника мен қару-жарақтармен толықтырылды.

📌 Демалыстың маңыздылығы:

• Ұзақ уақыт ұрыс даласында болған сарбаздарға демалыс қажет болды.
• Жаңа әскерилер қосылып, бөлімше қайта құрылымдалды.
• Әскерилерді моральдық және физикалық тұрғыдан қайта дайындау үшін қажет кезең.

Біздің дивизионды жаңа 1-бригадаға Чугуевка фронтқа жіберді.

📌 Чугуев – маңызды әскери нүкте.

• Чугуев қаласы (қазіргі Харьков облысы) Кеңес әскерінің немістерге қарсы шабуылына дайындықтың бір бөлігі болды.
• Бұл жерге жіберілген бөлімшелер стратегиялық қорғаныс шебін күшейту үшін орналастырылды.

📌 1-бригада құрамына қосылу – бөлімшенің жаңа миссиясы.

• Бригада көбінесе көпсалалы әскер құрылымы болды, яғни ішінде танктер, артиллерия, жаяу әскер және зенитшілер болды.
• Бұл олардың жаңа, күрделі операцияларға дайын екендігін білдіреді.

Біздер осы жерде немецтерді тоқтатып, Северный Донецтен өткізбедік.

📌 Северный Донец – маңызды табиғи қорғаныс шебі.

• Бұл өзен – Кеңес және неміс әскерлері арасында жиі шайқастар өткен стратегиялық шекара болды.
• Егер немістер оны кесіп өтсе, Кеңес әскерінің қорғанысы әлсіреп, Украина территориясының тереңіне еніп кету қаупі туар еді.

📌 Кеңес әскерінің міндеті – немістерді өзеннен өткізбеу.

• Бұл операцияда зенитшілер ерекше рөл атқарды, өйткені немістер өз әскерлерін өзеннен өткізу үшін авиацияны кеңінен қолданды.
• Немістер шабуылын тоқтату – Кеңес әскерінің осы аймақтағы үлкен жеңісі болды.

Чугуевкадағы әуе шайқасы және қайта топтасу

27 апрель күні приказ бойынша Преображенская деревнясына қайтып келдік.

📌 Фронттағы жағдайдың өзгеруі.

• Кеңес әскері шабуыл немесе қорғаныс стратегиясын өзгертсе, әскер бөлімшелері басқа нүктелерге ауыстырылып отырды.
• Преображенская деревнясына оралу – уақытша қайта топтасу болуы мүмкін.
• Бұл жердегі бөлімшелердің міндеттері қайта қаралып, жаңа операцияларға дайындық басталған болуы ықтимал.

📌 Мұндай қозғалыстардың маңызы:

• Әскерлерге қайта демалып, оқ-дәрілерін толықтыруға мүмкіндік береді.
• Жаңа бұйрықтар мен стратегиялық жоспарлар дайындалады.
• Бұл Кеңес әскерінің тұрақты түрде ұйымдастырып отырған тактикалық маневрлерінің бір бөлігі болды.

Чугуевкада 2 самолетті атып құлаттық.

📌 Зенитшілердің маңызды жеңісі.

• Немістер кеңес әскерінің қозғалысын барлау үшін және әуеден соққы жасау үшін авиацияны жиі қолданды.
• Екі ұшақтың атып түсірілуі – әскердің қауіпсіздігін қамтамасыз етіп, неміс шабуылын әлсіретті.

Курск шайқасына дайындық

Жазғытұры немецтер (5 июнь) Курск қарсысына наступать етті.

📌 Курск шайқасы – Екінші дүниежүзілік соғыстың шешуші кезеңдерінің бірі.

• 1943 жылдың 5 маусымында немістер Кеңес әскеріне қарсы «Цитадель» операциясын бастаудың алдында дайындық жұмыстарын күшейте түсті.
• Бұл шайқас тарихтағы ең ірі танктік ұрыстардың бірі болып саналады.
• Немістердің мақсаты – Кеңес әскерінің қорғанысын бұзып, стратегиялық бастаманы өз қолдарына алу болды.

📌 Кеңес әскері шабуылды күтті.

• Немістер Курск түбіне үлкен күш жинағанымен, Кеңес барлауы бұл туралы алдын ала біліп отырды.
• Сондықтан Қызыл Армия қорғанысты күшейтіп, немістердің шабуылына дайындалды.
• Зениттік бөлімшелер авиациядан қорғануға ерекше мән берді.

Содан кейін біздің корпус 14 июнь күні фронтқа қарап жүріп кетті.

📌 Кеңес әскері Курск маңына топтастырылды.

• Корпустың фронтқа жіберілуі Курск шайқасына дайындықтың бір бөлігі болды.
• Бұл кезеңде Кеңес әскерлері неміс шабуылын күтіп, күштерін шоғырландырып жатты.
• Жауынгерлер ұзақ шайқасқа дайындалуы үшін танктер, артиллерия және әуе қорғанысы нығайтылды.

📌 Бұл қозғалыс кең ауқымды шайқастың жақындағанын білдірді.

• Кеңес әскерінің стратегиясы – немістердің алғашқы шабуылын тойтарып, кейін қарсы шабуылға көшу болды.
• Зениттік бөлімшелер неміс авиациясын әлсіретіп, Кеңес әскеріне әуе үстемдігін сақтап қалуға көмектесті.

Северный Донец шайқасы және ауыр соғыстар

17 июнь күні Северный Донецті, Юзим қаласының қасында 2 сағаттай Арт. Подготовка болғаннан кейін, пехота өзенді форсировать етіп, немецтің 1-2 укреплениесін алды.

📌 Северный Донец өзенін кесіп өту – стратегиялық қадам.

• Өзеннен өту (форсирование) – соғыстағы ең қиын операциялардың бірі.
• Кеңес әскері алдымен артиллериялық дайындық жүргізіп, немістердің қорғаныс шептерін әлсіретті.
• Артынан жаяу әскер (пехота) шабуылға шығып, немістердің бекіністерін басып алды.

📌 Немістердің күшті қорғанысы.

• Северный Донец – немістер үшін маңызды табиғи қорғаныс шебі болды.
• Олар өзеннің арғы бетінде мықты бекіністер құрып, Кеңес әскерін тоқтатуға тырысты.
• Бірақ артиллерияның күшті соққысынан кейін Кеңес жаяу әскері алға жылжыды.

6-7 сағаттан кейін танклер, машиналар өтетін мостик құрды…

📌 Өзеннен өтетін көпірдің салынуы – кеңестік шабуылдың қарқынын арттырды.

• Жаяу әскерден кейін Кеңес танктері мен техникасы өтетін көпір құру – өте қауіпті және маңызды жұмыс.
• Танктердің өтуі шайқастың Кеңес әскерінің пайдасына шешілуіне әсер етті.

📌 Инженерлік бөлімшелердің маңызы.

• Мост құрылысы – соғыстағы ең қауіпті операциялардың бірі, себебі неміс авиациясы мен артиллериясы көпірді жоюға тырысты.
• Бірақ Кеңес инженерлері көпірді тез тұрғызып, ауыр техниканың өзеннен өтуіне жағдай жасады.

Өте қатты соғыстар болды. Осы күні 1 батарея стройдан шықты.

📌 Ауыр шайқастар және үлкен шығындар.

• Толассыз шабуыл мен қорғаныс нәтижесінде Кеңес әскерінің бір батареясы істен шықты.
• Бұл дегеніміз, көптеген зеңбіректер жойылып, жауынгерлер қаза тапқан немесе жараланған.
• Соғыс кезіндегі мұндай шығындар Кеңес әскері үшін қалыпты жағдайға айналғанымен, бұл үлкен психологиялық жүк болды.

Самолет әрбір 5 минуттан кейін келіп, бомба тастап тұрды. Тамақ ішуге мұрша болмады.

📌 Неміс авиациясының шабуылы өте қарқынды болды.

• Әр 5 минут сайын келіп тұрған ұшақтар – Кеңес әскерін тоқтатуға бағытталған әуе шабуылының дәлелі.
• Бұл, мүмкін, Junkers Ju 87 «Stuka» бомбалаушы ұшақтары болуы мүмкін, өйткені олар дәлдігі жоғары, әдейі әскери нысандарды жоюға арналған.
• Кеңес зенитшілері мен истребительдері неміс авиациясына тойтарыс беруге тырысса да, ұшақтар үздіксіз шабуылдаған.

📌 Сарбаздар шайқастың ішінде жүріп, қарапайым қажеттіліктерін орындай алмады.

• Соғыс жағдайында тамақ ішуге мүмкіндік болмады, өйткені әр сәт өмір мен өлімнің арасындағы күреске айналды.
• Шаршау мен тамақтың жетіспеушілігі сарбаздардың физикалық және психологиялық жағдайына ауыр әсер етті.

Танктерді әуе шабуылынан қорғау және марапат

Наступлениеге бара жатқан танкімізді немецтер самолетінен қорғап тұруға приказ алдық.

📌 Зенитшілердің танктерді қорғаудағы рөлі:

• Шабуылға шыққан танктер әуе соққыларына өте осал болды.
• Неміс ұшақтары (әсіресе Junkers Ju 87 Stuka бомбалаушылары) Кеңес танктеріне қарсы өте тиімді қару ретінде қолданылды.
• Кеңес зенитшілері танктерге әуе шабуылынан қорғаныс жасап, шабуылдың сәтті өтуіне үлес қосты.

📌 Бұл тапсырма өте қауіпті болды.

• Танктер алдыңғы шепте болғандықтан, зениттік артиллерия да ең қауіпті аймақта орналасты.
• Олар авиацияға қарсы тұрғанымен, неміс артиллериясы мен танктерінің де нысанасына айналды.

Екі күннің ішінде менің расчетым 4 самолетты атып жықты.

📌 Бұл – өте үлкен жетістік!

• Екі күнде төрт жау ұшағын атып түсіру – жоғары кәсіби шеберліктің және тәжірибенің дәлелі.
• Әрбір құлатылған ұшақ – ондаған Кеңес сарбаздарының өмірін сақтап қалу деген сөз.
• Неміс авиациясы күшті болғанымен, Кеңес зенитшілері олардың шабуылына батыл тойтарыс берді.

Осы күндері 1 орудия істен шығып, 4 адам өлді, 5 адам жаралы болды.

📌 Ауыр шығындар:

• Соғыс кезіндегі әрбір жетістік үлкен құрбандықпен келді.
• Зениттік есептоптардың сарбаздары ашық алаңда тұрғандықтан, авиация мен артиллерия оларға тікелей қауіп төндірді.
• Бір зеңбірек істен шығып, тоғыз адам (4 қаза тапты, 5 жараланды) қатардан шықты – бұл батарея үшін ауыр соққы.

Біздің батареяда 4 самолетты жыққандығым үшін мені «Орден Отечественной войны І-степени» орденімен награждать етті.

📌 «Отан соғысы» ордені – Кеңес армиясының жоғары әскери марапаттарының бірі.

• Бұл орден әскери ерлік көрсеткен жауынгерлерге беріледі.
• Зенитшілер үшін бұл марапат өте сирек кездесетін жоғары құрмет болды.
• Бұл солдаттың жеке шеберлігі мен батылдығын мойындау болды.

📌 Марапат не үшін берілді?

• 4 жау ұшағын жойғаны үшін.
• Танктер мен жаяу әскерді қорғап, шабуылдың сәтті өтуіне көмектескені үшін.
• Қиын жағдайда әрекет етіп, әскерилердің өмірін сақтап қалғаны үшін.

Содан кейін бізді Донбассқа қарап қозғап жіберді.

📌 Кеңес әскері Донбассқа қарай алға жылжыды.

• Бұл Кеңес әскерінің шабуылы сәтті жүріп жатқанын көрсетеді.
• Донбасс – экономикалық маңызы бар аймақ, сондықтан оны азат ету өте маңызды болды.
• Немістер бұл аймақты қолдарынан шығармау үшін жанталаса қорғанды.

8 күннен кейін біздің корпус Сталиннен благодарность алды.

📌 Сталиннің алғысы – жоғары деңгейдегі мойындау.

• Сталин майдандағы ерекше жетістіктер көрсеткен әскери бөлімшелерге алғыс жариялайтын.
• Бұл корпустың батылдығы мен стратегиялық маңыздылығы ресми түрде мойындалды.
• Мұндай алғыс Кеңес әскерінің рухын көтеріп, алдағы шайқастарға мотивация беретін.

Неміс тылына өту және ауыр шайқас

Тез қозғалып, немецтің тылына шығып, олардың войскаларын бөліп-бөліп жібердік.

📌 Тылға ену – Кеңес әскері үшін стратегиялық артықшылық.

• Жау тылына өту – соғыстағы ең тиімді тактикалардың бірі.
• Немістерді бірнеше бөлікке бөліп, оларды ұйымдасу мүмкіндігінен айыру – Кеңес әскері үшін үлкен жетістік.
• Бұл неміс әскерінің байланысын үзіп, логистикасын бұзды, нәтижесінде олардың қорғанысы әлсірей бастады.

📌 Мұндай шабуылдың нәтижелері:

• Немістер шегінуге мәжбүр болды.
• Кеңес әскері ілгерілеп, маңызды стратегиялық позицияларды бақылауға алды.
• Әскердің жылдам қозғалысы немістердің қарсы шабуыл жасауына мүмкіндік бермеді.

Россоши деревнясында қашып келе жатқан немецтердің көп танкісі мен пехотасын кездестірдік.

📌 Россошь – маңызды неміс бекіністерінің бірі.

• Бұл аймақ неміс армиясы үшін үлкен маңызға ие болды, өйткені ол логистикалық түйіндердің бірі еді.
• Кеңес әскері шегініп бара жатқан немістерге шабуыл жасап, олардың техникасын жоюға тырысты.

📌 Танктер мен жаяу әскердің үйлесімі.

• Неміс тактикасы көбінесе танктер мен жаяу әскердің үйлесімді шабуылына негізделді.
• Танктер алдыңғы шепті бұзып өтсе, артынан жаяу әскер тазалау жұмыстарын жүргізді.
• Кеңес зенитшілері мен артиллеристері дәл осындай қауіп-қатерге қарсы тұруға үйренген болатын.

Бізді көрісімен оқ атып, полктың көп адамы мен техникасын стройдан шығарды.

📌 Немістердің шабуылы күтпеген жерден болды.

• Олар Кеңес әскері тылға еніп кеткенін білгенде, шегінуге мәжбүр болды.
• Алайда, олар кетіп бара жатып, Кеңес әскерімен тікелей байланысқа түсті.
• Неміс танктері мен артиллериясы Кеңес әскеріне ауыр соққы берді.

📌 Көп техника мен сарбаз шығын болды.

• Шабуылдың қаттылығы сонша, Кеңес полкы үлкен шығынға ұшырады.
• Бұл шайқаста көптеген танктер, зеңбіректер және көлік құралдары істен шықты.

Менің расчетымнан екі адам өлді, 2 адам жаралы болды.

📌 Тікелей ұрыс кезіндегі зенитшілердің шығыны.

• Зенитшілер көбінесе артқы шепте тұратын, бірақ бұл шайқаста олар тікелей танктер мен жаяу әскердің шабуылына ұшырады.
• Екі жауынгер қаза тауып, екеуі жараланды – бұл бөлімше үшін үлкен шығын.

📌 Зенитшілердің өмірі қауіпке толы болды.

• Артиллерия мен авиацияға қарсы тұрғандықтан, олар әрқашан бірінші нысана болатын.
• Шайқаста көмекке жаяу әскер немесе танктер келмесе, зениттік расчет ұзақ шыдай алмады.

Машина тиген оқтан жанып кеткенде ғана шофер екеуміз оны тастап шықтық.

📌 Техника жойылды, бірақ сарбаздар аман қалды.

• Әскери көліктер майданда маңызды рөл атқарды, бірақ олар әрдайым бірінші нысана болды.
• Машина өртеніп кеткен соң, олар оны тастап шығуға мәжбүр болды.
• Бұл – соғыстағы қалыпты жағдай: техника жойылуы мүмкін, бірақ сарбаздар аман қалу үшін күреседі.

Нағып өлмей қалғанымызды білмеймін. Біз екеуіміз артта қалған екенбіз.

📌 Сарбаздардың аман қалуы – таза кездейсоқтық па, әлде тағдыр ма?

• Соғыстағы оқиғалардың көбі кездейсоқтыққа байланысты.
• Кейде бір снарядтың жарылысы немесе танк шабуылы жауынгердің өмірін бір сәтте өзгертуі мүмкін.
• Бұл сарбаздардың қаншалықты ауыр жағдайда болғанын және олардың өмір сүру үшін қалай күрескенін көрсетеді.

Запорожье шайқасы және қайта құрылған батарея

Қалған батареялардан жинап екі батареяны құрастырып, қайтадан фронтқа жіберді.

📌 Кеңес әскері соғыстағы шығындарды тез толықтыру үшін бөлімшелерді біріктіріп отырды.

• Алдыңғы шайқастарда көптеген зениттік есептоптар жойылды немесе айтарлықтай әлсіреді.
• Сондықтан аман қалған жауынгерлер мен техникалардан жаңа батареялар құрып, оларды қайтадан ұрысқа жіберу – Кеңес армиясының тактикалық әдістерінің бірі болды.
• Жаңа құрылым бұрынғыдан әлсіз болуы мүмкін, бірақ соғыс жағдайында бұл жалғыз мүмкін шешім еді.

📌 Бұл жауынгерлер үшін жаңа сынақ болды.

• Олар бұрынғы расчеттағы жолдастарынан айырылды, жаңа сарбаздармен бірігіп соғысуға мәжбүр болды.
• Бұл жаңа ортаға бейімделу, жаңа тактикаға үйрену дегенді білдірді.
• Осыған қарамастан, Кеңес әскері тез жинақталып, қарсы шабуылға дайын болуға тырысты.

Бірнеше күн фронтта болғаннан кейін, біздің корпусты Запорожье қаласын немецтен босатуға жіберді.

📌 Запорожье – стратегиялық маңызды қала.

• Украинадағы ірі өнеркәсіп орталығы болғандықтан, немістер бұл қаланы кез келген бағамен қорғауға тырысты.
• Қаланың ішінде ауыр техника, әскери қоймалар, теміржол инфрақұрылымы болды, бұл Кеңес әскері үшін маңызды нысандар еді.
• Запорожье шайқасы немістердің соңғы күштерін шоғырландырған ірі шайқастардың бірі болды.

📌 Немістердің қорғанысы мықты болды.

• Германия әскері қалаларды қорғау үшін арнайы бекіністер салатын.
• Танкке қарсы тосқауылдар, пулемет ұялары, артиллериялық бекіністер Кеңес әскерінің шабуылын қиындатты.
• Кеңес жауынгерлері әр көше, әр ғимарат үшін шайқас жүргізуге мәжбүр болды.

Запорожье қаласы үшін өте қатты ұрыстар болды.

📌 Көше ұрыстары – ең қауіпті шайқас түрі.

• Қала ішінде шайқасу танктер мен артиллерия үшін күрделі болды, өйткені ғимараттар оқ өтпейтін бекініске айналды.
• Әр ғимарат, әр көшеде жаудың снайперлері, пулеметтері, минометтері болуы мүмкін.
• Бұл Кеңес әскері үшін тек әскери ғана емес, психологиялық тұрғыдан да ауыр сынақ еді.

📌 Зенитшілердің рөлі қандай болды?

• Қала шайқасында зениттік артиллерия неміс авиациясын тойтарып, Кеңес танктерін әуеден қорғауға міндеттелді.
• Кеңес әскерін бомбалауға тырысқан неміс ұшақтарын атып түсіру – зенитшілердің басты мақсаты болды.
• Мүмкін, олар тіпті ғимараттардың төбелеріне орналастырылып, әуе қорғанысын күшейткен болар.

📌 Бұл шайқас Кеңес әскерінің стратегиялық жеңісіне айналды.

• Запорожье азат етілуі неміс әскерінің Украинадағы негізгі бекіністерінің бірі құлағанын білдірді.
• Кеңес әскері әрі қарай Днепр бойымен алға жылжыды.

1943 жылдың 21 сентябрь күні немецтер 200-дей танкі жіберді. Осы күні біздің батарея пехотамен бірге алда тұр еді.

📌 200 танктің шабуылы – бұл үлкен ауқымдағы операция.

• Немістердің мұндай көлемдегі танк шабуылы Курск шайқасынан кейін де Кеңес әскеріне үлкен қауіп төндіргенін көрсетеді.
• Бұл, мүмкін, Panzer IV немесе Tiger I танктері болған шығар, өйткені сол жылдары Германия ең күшті бронетехникасын пайдаланды.
• Кеңес әскеріне мұндай шабуылға қарсы тұру үшін зеңбіректер, танкке қарсы мылтықтар және мина алаңдары қажет болды.

Пехота кейін қарай шегіне бастады. Біздің батарея техниканы тастап пехотамен бірге қаша бастады.

📌 Қорғаныс шебі бұзылды.

• Пехота шегіне бастағаннан кейін артиллерия үшін үлкен қауіп туды, себебі оларды тікелей танктер басып өте алатын еді.
• Зенитшілер тек әуеден емес, танктерден де қорғануға мәжбүр болды.
• Батарея техниканы тастап шегінуге мәжбүр болуы – жау басым күшпен соққы бергенінің белгісі.

Менің шоферым техниканы алып шығайын деп машинамен пушкаға келіп жеткенде немецтер танкімен атып машинаны жандырды. Шоферды өлтірді.

📌 Танктердің тура соққысы.

• Танктер тек пехотаға ғана емес, Кеңес техникалары мен зеңбіректерін де жойып отырды.
• Шофер техниканы сақтап қалуға тырысқанымен, танктің дәл соққысы оны жойды.
• Бұл соғыстың қатаң шындығы – техника мен адамдар оқтың астында қалды.

Қан төгіс соғыс алдық. Осы күні оқтың астынан 4 пушканы 1 машинамен кезекте-кезек алып шықтым.

📌 Оқ жауып тұрған жерде техника құтқару – ерлік.

• Зениттік зеңбіректер соғыс барысында өте құнды техника болды, сондықтан оларды тастап кету үлкен шығын болар еді.
• Бір машинаның көмегімен 4 зеңбіректі алып шығу – стратегиялық тұрғыдан өте маңызды қадам.
• Бұл операция барысында артиллериялық қару сақталып, келесі шайқастарда пайдаланыла алды.

Осы үшін мені «За боевые заслуги» медалімен наградить етті.

📌 «За боевые заслуги» медалі – ерекше ерлік пен батылдық үшін беріледі.

• Бұл марапат тікелей шайқас кезінде көрсеткен батырлық үшін беріледі.
• Зеңбіректерді аман алып шығып, бөлімшенің қарулы күшін сақтап қалу – үлкен жетістік болды.
• Осындай оқиғалар Кеңес әскерінің табандылығы мен ерлігіне мысал бола алады.

Запорожьеден Павлоградқа, Полтавадағы дайындық және американдық техника

Көп кешікпей Запорожье қаласын босаттық.

📌 Запорожье – маңызды стратегиялық жеңіс.

• Қаланың азат етілуі Кеңес әскерінің Днепр бойымен ілгерілеуін қамтамасыз етті.
• Бұл Германияның Украинадағы қорғаныс шебінің әлсіреуіне алып келді.
• Запорожье Кеңес армиясының өнеркәсіптік нысандарды қайта бақылауына алуындағы маңызды қадам болды.

Содан кейін біздің корпусты Павлоград қаласын босатуға жіберді.

📌 Павлоград – немістердің Украинадағы негізгі тірек бекеттерінің бірі.

• Кеңес әскері шабуылдың қарқынын бәсеңдетпей, батысқа қарай жылжи берді.
• Павлоград арқылы неміс армиясының маңызды логистикалық бағыттары өтті.
• Қаланы алу арқылы Кеңес әскері немістердің шегіну жолдарын қиып, олардың әскерін қоршауға алуға мүмкіндік алды.

Бірнеше күн жол жүріп Фронтқа жеттік. Тоқтамастан соғысқа кіріп кеттік.

📌 Кеңес әскері тоқтаусыз шабуылын жалғастырды.

• Әскери бөлімдер алдыңғы шепке жеткен бойда, ешқандай ұзақ демалыссыз бірден шайқасқа кірді.
• Бұл тактика немістерге қайта топтасуға мүмкіндік бермеу үшін қолданылды.

Немецтер көп танк пен самолеттер жіберіп, бізді ығыстыра бастады.

📌 Немістердің қарсы шабуылы күшейді.

• Германия бұл аймақты Кеңес әскеріне оңай бере салғысы келмеді.
• Олар танктер мен авиацияны пайдаланып, шабуылға көшті.
• Бұл шайқастарда Panther мен Tiger I танктері, сондай-ақ Junkers Ju 87 Stuka бомбалаушылары қолданылған болуы мүмкін.

📌 Кеңес әскері уақытша шегінуге мәжбүр болды.

• Танктер мен авиация басымдыққа ие болған кезде, жаяу әскер мен артиллерия жаңа қорғаныс шептеріне көшуге мәжбүр болды.
• Бұл уақытты ұтып, қарсы шабуыл жасауға мүмкіндік берді.

Жаңадан Петрово, Солдатская сияқты деревняларда оборона ұстадық.

📌 Қорғаныс шебін ұйымдастыру тактикасы.

• Шегінген Кеңес әскері жаңа қорғаныс шебін құрып, немістерді тоқтатуға тырысты.
• Осы ауылдарда траншеялар қазылып, пулемет бекіністері жасалған болуы мүмкін.

📌 Қорғаныс шайқасы:

• Қорғанысты дұрыс ұйымдастыру – қарсы шабуыл жасау үшін маңызды.
• Бұл кезеңде Кеңес әскері немістердің шабуылын әлсіретіп, оларға үлкен шығын келтіруге тырысты.

Немецтерді тоқтатқаннан кейін біздерді Полтава қаласына аударды. Полтава қаласына 20 ноябрьде келіп жеттік.

📌 Полтава – стратегиялық қайта топтасу аймағы.

• Кеңес әскері Полтаваға жылжып, алдағы шабуылдарға дайындалды.
• Полтава Украинаны азат ету жолындағы маңызды бекет болды.

📌 Бұл жердегі негізгі міндеттер:

• Жаралыларды емдеу, сарбаздардың демалуы.
• Қару-жарақты толықтыру және жаңа техниканы игеру.
• Жаңа жауынгерлермен толықтырылып, жаңа шабуылдарға дайындалу.

Содан қыс ішінде соғыс ғылымын үйреніп жаттық.

📌 Кеңес әскері тактикалық дайындыққа ерекше назар аударды.

• Кеңес жауынгерлері шайқастардан алған тәжірибелерін саралап, алдағы соғыстарға дайындалды.
• Бұл уақытта жаңа артиллериялық және танктік тактикалар үйретілген болуы мүмкін.

Жазға қарай корпус техника ала бастады. Барлық техника Американікі болды.

📌 Lend-Lease бағдарламасы арқылы келген американдық техника.

• АҚШ пен Ұлыбритания Кеңес Одағына соғыс кезінде қару-жарақпен, техникамен көмектесті.
• Кеңес әскері осы кезеңде американдық техникаларды белсенді түрде қабылдап, қолдана бастады.

📌 Қандай техникалар болуы мүмкін?

• M4 Sherman – Кеңес Одағына берілген ең танымал американдық танк.
• Studebaker US6 – кеңес әскерінде кеңінен қолданылған жүк көлігі.
• M3 Lee/Grant – Кеңес Одағы пайдаланған орта танктердің бірі.
• Bell P-39 Airacobra – Кеңес ұшқыштары жақсы көрген американдық жойғыш ұшақ.

📌 Американдық техниканың ерекшелігі:

• Американдық танктер Кеңес танктеріне қарағанда сенімдірек және ыңғайлырақ болды.
• Studebaker жүк көліктері әсіресе артиллерия мен жаяу әскерді тасымалдауда өте маңызды рөл атқарды.
• Кеңес әскері бұл техниканы тез меңгеріп, оны майданда тиімді пайдаланды.

Венгрия жеріндегі шайқастар және Будапешт операциясы

Жазғытұры мені 4 айлық курсқа жіберді. Оны бітіре алмадық.

📌 Соғыс жағдайында курстарды аяқтау қиын болды.

• Кеңес әскері офицерлер мен мамандарды дайындау үшін арнайы курстар ұйымдастырған.
• Алайда, майдандағы жағдай күрделі болғандықтан, көптеген курсанттар оқуларын аяқтамай-ақ соғысқа қайта шақырылып отырды.
• Бұл дайын кадрлардың үнемі қажет екенін және майдандағы жағдайдың өзгермелі екенін көрсетеді.

Мені елге отпускаға жібермеді. Бірнеше адамдар үйлеріне барып, келіп жатты.

📌 Отпуск – сирек мүмкіндік.

• Соғыс уақытында кейбір сарбаздарға қысқа мерзімді демалыс берілетін.
• Алайда, майдандағы жағдай күрделі болғандықтан, барлығына мұндай мүмкіндік бұйырмады.
• Әскерде тәжірибелі жауынгерлерді ұрыс даласынан ұзақ уақытқа босатпау маңызды болды.

5/ХІІ 1944 ж. Корпусты 3-украин фронтына қарай поезбен жүргізіп жіберді.

📌 3-Украина майданы – маңызды стратегиялық бағыт.

• Бұл майдан Австрия мен Венгрия бағытында немістерге қарсы ірі шабуылдар жүргізген.
• Мұндағы шайқастар өте ауыр болды, себебі немістер бұл аймақты Кеңес әскеріне оңай бергісі келмеді.

📌 Әскердің пойызбен қозғалуы – кең тараған әдіс.

• Жауынгерлер мен техниканы үлкен қашықтықтарға жылжыту үшін теміржол қолданылды.
• Бұл Кеңес армиясына жылдам маневр жасауға мүмкіндік берді.

20 күннен аса жол жүрдік. Венгрия жеріндегі Н. станциясына келіп түстік.

📌 Ұзақ сапар – сарбаздар үшін ауыр сынақ.

• Пойызда ұзақ уақыт жүру – физикалық және психологиялық тұрғыдан қиын.
• Әсіресе қыс мезгілінде тамақ, жылы киім мен демалу мәселесі үлкен проблема болды.

📌 Венгрия – соғыстың соңғы кезеңіндегі негізгі майдандардың бірі.

• Бұл аймақта Кеңес әскері немістермен және венгр фашистерімен (Хорти режимі) ауыр шайқастар жүргізді.

Жаңа жылды (1/І.1945 ж) осы станцияда мейрамдап өткіздік.

📌 Соғыс жағдайында мерекелерді атап өту.

• Кеңес әскерінде мерекелер формалды түрде өткізілсе де, сарбаздар үшін бұл үлкен моральдық қолдау болды.
• Соғыстың ортасында жаңа жылды атап өту – сарбаздарға рухани демалыс берген болуы мүмкін.

Немецтер қоршалған (Будапештте) армиясына қосылу үшін көп танкі, пехота және самолет жіберіп, 2/І.1945 ж күні біздің соғыс армияларын ығыстырды.

📌 Будапешт операциясы – өте ауыр шайқастардың бірі.

• Будапештте немістер мен венгр әскерлерінің үлкен топтамасы қоршауда қалды.
• Германия бұл әскерлерді құтқару үшін қосымша танктер мен жаяу әскер жіберді.
• Бұл Кеңес әскеріне қосымша қысым жасап, оларды уақытша шегінуге мәжбүр етті.

📌 Неміс әскерінің қарсы шабуылы.

• Бұл аймақта немістердің күшті Panzer IV, Panther, Tiger II танктері қолданылды.
• Ауыр техникалар мен авиация Кеңес әскері үшін үлкен қауіп төндірді.
• Бұл Кеңес жауынгерлерінің үлкен қарсылыққа тап болғанын көрсетеді.

Біздің корпус 4-5-6 күндері Будапештке қарай келе жатқан немецтерді кездестірді. Өте қатты қантөгіс соғыстар болды.

📌 Кеңес әскері немістердің қарсы шабуылын тоқтатуға тырысты.

• Осы кезеңде Будапештті толықтай қоршауға алу өте маңызды болды.
• Немістер сырттан көмек әкелуге тырысқанымен, Кеңес әскері олардың шабуылдарын тоқтатуға күш салды.

📌 Қала маңындағы ауыр шайқастар.

• Қалаға кірер алдында Кеңес әскері немістермен бірнеше күн бойы ашық далада шайқасты.
• Бұл шайқастарда жаяу әскермен қатар, артиллерия мен танктер белсенді түрде қолданылды.

📌 Қантөгіс шайқастар – соғыстың соңғы, бірақ ең ауыр кезеңдерінің бірі.

• Немістер Кеңес әскерін тоқтатуға бар күшін салды, өйткені Будапешттің құлауы олардың Шығыс Еуропадағы позицияларын әлсірететін еді.
• Кеңес жауынгерлері бұл шайқастарда үлкен батылдық танытты.

Бичк маңындағы қорғаныс және зеңбіректерді дайындау

6.01.1945 ж күні кешкі қараңғымен Бичк қаласының терістік батыс жағынан келіп, пушкаларды ұрысқа дайын еттік.

📌 Бичк қаласы – Будапешт шайқасының маңызды нүктелерінің бірі.

• Бұл аймақ Венгриядағы стратегиялық бағыттардың бірі болды.
• Немістер Будапешттегі әскерлерін құтқаруға тырысып, осы маңда үлкен қорғаныс ұйымдастырған.
• Кеңес әскері немістердің осы бағыттағы шабуылын тоқтатуға тырысты.

📌 Кешкі қараңғыда позиция алу – әдеттегі тактика.

• Әскерлер көбінесе түнгі уақытта орын ауыстырып, жаудың назарынан тыс қалуға тырысты.
• Бұл қарсыластың барлау ұшақтары мен артиллериясынан жасыру үшін маңызды еді.

Пушканы жерге көмуге тырысып, жауын жауып тұрғанда күні-түнімен жұмыс жасадық.

📌 Артиллерияны жасырын орналастыру тактикасы.

• Зеңбіректерді ашық жерде қалдыру өте қауіпті болды, өйткені оларды неміс авиациясы немесе артиллериясы оңай жойып жіберуі мүмкін еді.
• Сондықтан оларды окоптарға немесе арнайы жасалған траншеяларға орналастыру тактикасы қолданылды.
• Бұл әдіс артиллерияның өмір сүру қабілетін арттырып, оқ ату кезінде қауіпсіздікті қамтамасыз етті.

📌 Ауа райының қолайсыздығы – жауынгерлер үшін үлкен сынақ.

• Қыстың суық жаңбыры – сарбаздарға ауыртпалық болды.
• Қатты жаңбырда траншея қазу қиын, бірақ бұйрықты орындау қажет болды.
• Сарбаздар суықта жұмыс істеп, өздерінің қару-жарағын қорғау үшін күресті.

📌 Бұл дайындықтың маңызы неде?

• Осы қорғаныс жұмыстарын дұрыс жүргізу арқылы Кеңес әскері немістердің шабуылына қарсы тұруға дайын болды.
• Осы аймақта орналасқан зениттік зеңбіректер неміс авиациясын тежеп, Кеңес танктері мен жаяу әскерін әуеден қорғауға көмектесті.

Бичк қаласы үшін шайқас

7.01.1945 ж күні немецтер түнгі сағат 1-де наступать етіп, қаланың ортасына жетті.

📌 Түнгі шабуыл – немістердің күтпеген тактикасы.

• Көп жағдайда шабуыл таң атқанда басталатын, бірақ немістер бұл жолы түнде соққы беруді жөн көрді.
• Түнде шайқас жүргізу қиын, өйткені көру мүмкіндігі шектеулі, байланыс әлсірейді, әскердің үйлесімді қимылдауы қиындайды.
• Бұл немістердің тактикалық артықшылық алуға тырысқанын көрсетеді.

📌 Немістер қаланың ортасына жетті – бұл қорғаныс шебінің бұзылғанын білдіре ме?

• Қаланың ішіне дейін өту – Кеңес әскерінің қорғанысы әлсірегенін көрсетеді.
• Мүмкін, немістер бір бағытта қорғанысты бұзып, жылдам алға жылжыған.
• Осы сәтте Кеңес әскері шегінудің орнына өз позицияларын ұстап тұруға мәжбүр болды.

Ешкім де орындарынан қозғалған жоқ. Мен 100 снарядпен немецтің 60-70-тей пехотасын жоқ еттім.

📌 Артиллерияның дәлдігі және тиімділігі.

• Бұл жерде зениттік немесе далалық артиллерия қолданылған болуы мүмкін.
• 100 снаряд ату – өте қарқынды оқ жаудыру, әсіресе қысқа уақыт ішінде.
• Бұл неміс жаяу әскеріне қатты соққы беріп, олардың шабуылын әлсіретуге көмектесті.

Неміс пехотасының шегінуі және марапаттау

Немецтің пехотасы қаланың ортасына жетіп, қатты қарсылық көрсеткеннен кейін, кері шегініп кетті.

📌 Қорғаныстың табысты болуы – шайқастың бетбұрысты сәті.

• Немістердің қала ортасына дейін жетуі олардың күшті шабуыл жасағанын көрсетеді.
• Алайда Кеңес әскерінің батыл қорғанысы олардың ары қарай жылжуына мүмкіндік бермеді.
• Кеңес әскерінің қарсы соққысынан кейін немістер шегінуге мәжбүр болды.

📌 Бұл шегіну стратегиялық маңызға ие болды.

• Немістердің артқа шегінуі Кеңес әскерінің қорғанысты нығайтып, шабуылға шығуына жол ашты.
• Егер олар қалада бекініп үлгерсе, шайқас одан да ұзақ және ауыр болар еді.

Ертеңіне командир полка келіп маған және командир батареяға сағат берді.

📌 Марапаттау – ерліктің мойындалуы.

• Әскерде сағат – ерекше марапаттардың бірі болды.
• Бұл материалдық емес, бірақ үлкен құрметті білдіретін сыйлық еді.
• Командир полканың жеке өзі келіп марапаттауы – жауынгерлердің ерлігін жоғары бағалағанын көрсетеді.

📌 Неліктен сағат беріледі?

• Сағат – тек марапат қана емес, сондай-ақ әскери өмірде маңызды құрал.
• Әсіресе артиллерия мен зенитшілер үшін уақытты дәл білу өте маңызды болды.
• Бұл әскери тактиканың ажырамас бөлігі еді.

Менің расчетымнан екі адамды првительственный наградамен наградить етті.

📌 Мемлекеттік марапат – ең жоғары дәрежедегі құрмет.

• Бұл жауынгерлердің ерекше ерлік көрсеткенін білдіреді.
• Олар, мүмкін, шабуылды тойтаруда немесе қарсы соққы беруде шешуші рөл атқарған болуы мүмкін.
• Мұндай марапаттар әдетте «Қызыл жұлдыз» ордені, «Даңқ» ордені немесе «Кеңес Одағының Батыры» атағы түрінде берілген.

Будапешт операциясы

Немецтер ай жарымдай үздіксіз наступать етіп, Будапешт қаласындағы қоршалған групировкаға қосылу үшін көп күштерін төкті.

📌 Будапешт операциясы кезінде немістер қаланы босатып алу үшін бірнеше рет шабуыл жасады.

📌 Бұл – Венгриядағы соңғы ірі шайқастардың бірі болды.

📌 Германия үшін Будапешт – стратегиялық әрі саяси маңызды қала еді, сондықтан қоршаудағы әскерге көмектесу үшін барлық резервтерін жұмсады.

Немецтің соңғы таңдап алған жолы Брачка деревнясы арқылы тура шоссе жолымен танкіні жіберіп, тез қоршалған групировкамен қосылу болды.

📌 Бұл – Будапешттегі қоршаудағы топты құтқаруға арналған соңғы үміт.
📌 Немістер шоссені пайдаланып, жылдам маневрмен күш біріктіруді көздеді.

Біздің корпус 3 күн, 3 түн үздіксіз наступать еткен танкасы мен пехотасына жол бермеді.

📌 Мұндай қарсылық жаудың жоспарын бұзып, қоршауды толық сақтап қалуға мүмкіндік берді.
📌 Корпус сарбаздары үзіліссіз шайқас жүргізіп, стратегиялық бағытты ұстап тұрды.

Осы күндері көп истребитель авиациясын жіберді.

📌 Авиация – неміс шабуылын қолдаудың негізгі құралы болды.
📌 Истребительдер мен штурмовиктер колонналар мен бекіністерге шабуыл жасап отырды.

Наступать еткен танкілер мен пехоталарына жол ашу үшін командир батарея менің орудиямды тасаға (осадаға) қойып, немецтің штурмовик-истребителі көріне бергенде абайсызда аңдып отырып, дәл орудияға келгенде оқ ататын болдық.

📌 Тасадағы тактика – күтпеген жерден соққы беру үшін.
📌 Зенит орудиясын шебер жасыру – әуе шабуылын тойтарудың тиімді жолы.

Сағат 4-те 10 немецтің истребителі жолмен жүріп келе жатқан біздің колоннаға бомба тастаймын деп пикировать еткенде мен бірнеше снарядпен 1 истребительді атып құлаттым. Осы орудиядан 200 метр жердей қашықтықта құлады.

📌 Штурмовиктер – колонналарға шабуыл жасауға арнайы арналған ұшақтар.
📌 Пике кезінде олар осал болады — дәл осы сәтті пайдалану қажет.

Екі наводчикті наградить етті. Орден славы ІІІ-степени.

📌 «Даңқ» ордені – жауынгерлік ерлік үшін берілетін құрметті награда.

Осы ай жарым соғыста полк 22 немец самолетын жоқ етті.

📌 Айтарлықтай көрсеткіш.
– Бір полк үшін бұл — өте жоғары нәтиже.
– Бұл немістердің әуе үстемдігін орната алмағанын білдіреді.

Немецтің летчиктеріне бомбаны біздің пехота мен танкаларға дәл тастауға жол бермедік.

📌 Зенитшілердің негізгі міндеті – әуе шабуылынан қорғану.
– Тікелей шабуылға жол бермей, әскерді және техниканы аман алып қалу — үлкен жетістік.
– Бұл позицияда тұрған жауынгерлердің кәсібилігі мен табандылығы анық байқалады.

Біздің батареядан екі адам соғыстан жаралы болып, госпитальға кетті.

📌 Жаралылар – соғыс шындығының бір бөлігі.
– Артиллеристер үнемі қауіптің ішінде, әсіресе әуе шабуылдары кезінде.
– Жараланғандардың госпитальға жіберілуі — уақытша болса да қатардан кету деген сөз.

Қыстың ішінде өте қиыншылықтарды көрдік. Үй дегенді көрмедік. Брезенттен қорған жасап, күні-түні далаға түнедік.

📌 Қыстағы соғыс – ерекше азап.
– Суық, дымқыл, қар — мораль мен физикалық шыдамдылықты тексереді.
– Жылы баспана болмауы – жауынгерлер үшін үлкен сынақ.

📌 Минималды жағдай – максималды төзім.
– Брезент — уақытша қалқан ғана, боран мен суыққа қарсы тұра алмайды.
– Бірақ сарбаздар бәріне көнді, өйткені соғыс солай талап етті.

13 февральда Будапешт группировкасын құртқаннан кейін немецтер наступать етуді қойып, оборонаға қашты.

📌 Будапешттің алынуы – стратегиялық жеңіс.
– Немістер қаланы ұстап тұра алмады. Қоршаудағы топ толық жойылды.
– Бұл жеңістен кейін неміс армиясы шабуыл емес, қорғанысқа көшті.

Гитлер ызаланып 3-Украинский фронтты Дунайдың суына тоғыту керек деп қайтадан наступать етуге қалған барлық күшін жинап март айында наступать етуге бұйрық берген.

📌 Гитлердің амалы – соңғы шабуыл арқылы майданның беталысын өзгерту.
– Бірақ бұл — әбден әлсіреген неміс армиясының соңғы талпынысы.
– Дунай бойындағы шайқас үлкен әрі қанды ұрыстардың бірі болатыны белгілі еді.

Біздер олармен жолығысуға дайындалып жаттық.

📌 Кеңес әскері шабуылға төтеп беру үшін барын салды.
– Артиллерия бекітулер, барлау, окоптар – бәрі осы бір шешуші соғысқа бағытталды.

6 март күні немецтер Балатон көлінің маңынан наступать етіп, 8-9 күндері біздің пехоталарды ығыстырып, тылға қарай қозғала бастады.

📌 Балатон операциясы — Вермахтың соңғы ірі шабуылы.
– Немістердің мақсаты — Кеңес әскерінің Венаға бағыт алған қозғалысын тоқтату.
– Олар Венгриядағы мұнай кен орындарын қорғап қалуға тырысты.

11 танк артиллерия полкын жинап, кішкене участокта наступать етті. Осы күштерді тоқтату өте қиынға соқты.

📌 Шоғырланған шабуыл – Blitzkrieg стиліндегі тактика.
– Немістер бір нүктеге барынша көп техника жинап, сол жерден қорғанысты бұзып өтпек болды.
– Бұл әдіс танктер мен артиллерияны үйлестіріп қолдануға негізделген.

Біздің корпус 8 март күні немецтерді жолығыстырды. 1 адам қалғанша тұрған орныңды немецтерге бермеу керек деп үлкен бастықтар бұйрық берді.

📌 Қатаң бұйрық – позицияны қандай жағдай болмасын ұстап тұру.
– Бұл — моральдық және әскери тұрғыдан өте ауыр талап.
– Бірақ осындай бұйрықтар Кеңес әскерін шегінбей, табанды қорғаныс ұстауға мәжбүр етті.

Күн сайын 50-ден астам танкасын жоқ етіп тұрдық.

📌 Мұндай нәтиже – зеңбіректер мен авиацияның үйлесімді жұмысының жемісі.
– Кеңес әскері қарсы шабуылдарды тойтару үшін барлық резервтерін жұмсады.
– 50 танк – бұл шабуылдың екпінін басуға жеткілікті сан.

Немецтер 13 мартқа дейін наступать етіп, үлкен успех жасай алмады.

📌 Шабуыл сәтсіз аяқталды.
– Балатон шабуылы Германия үшін соңғы мүмкіндік болды.
– Кеңес әскерінің қарсылығы олардың жоспарларын толықтай күйретті.

 

Шабуылға көшу

Біздің командование тылдан көп күш келтіріп, 16 мартта, 3-Украинский фронт наступать етті.

📌 Шабуылға көшу — Балатон операциясынан кейінгі шешуші жауап.
– Кеңес әскері қарсы шабуылға өту үшін резерв пен техника жинап үлгерді.
– Бұл – немістердің соңғы шабуылын сәтсіз аяқтаған сәттен кейінгі стратегиялық бетбұрыс.

📌 3-Украин майданының наступлениесі — Австрия бағытындағы ілгерілеудің басы.
– Бұл шабуыл Будапешттен кейінгі маңызды бағыт – Венаға қарай жол ашты.

Біздің корпус оборонадан шығып, 1, 2 күннің ішінде танкі мен адамдарды алып, 16 март күні немецтің оборонасын бұзып, Цеце деген қаланың тұсынан немецтерді ығыстырып, қуа бастадық.

📌 Кеңес әскері шабуылға өтті.
– Жоспарлы дайындықтан кейін тез екпінмен неміс шебін бұзып өтті.
– Цеце (Cece, Венгрия) маңындағы бұл шабуыл 3-Украин майданының жалпы алға жылжуының бір бөлігі.

Немецтер өте қатты қарсылық ете алмады. Тез екпінмен қозғалып отырдық.

📌 Жау әлсіреген.
– Немістер Балатон шабуылынан кейін әбден шаршаған, резерві де азайған.
– Кеңес шабуылының жылдамдығы қарсыласқа қорғаныс құруға мүмкіндік бермеді.

Немец самолеты сирек ұшырасып отырды.

📌 Герман авиациясы азайған.
– Соғыстың соңғы кезеңінде жанармай мен ұшақ саны аз болды.
– Бұл Кеңес әскеріне еркін қимылдауға жағдай жасады.

Біздер кейбір жерлерде өте қиыншылықтар көрдік. Немецтер артиллериясының оғының астына 3-4 рет түстік. Жерден ін қазып алып аман қалған жайларымыз бар.

📌 Артиллерия шабуылдары – негізгі қауіптердің бірі.
– Кейде жалғыз аман қалу жолы — жерге тығылу, ін қазып жасырыну.
– Бұл соғыстың адам психологиясына қаншалықты ауыр әсер еткенін көрсетеді.

Австрияның орталық қаласы Венаға шейін біздің 4-батарея 3 немецтің самолетін жықты. Оның біреуін мен атып жықтым.

📌 Австрия бағытындағы шайқастар – соғыстың соңғы кезеңі.
– Кеңес әскері Венаны алуға жақындап қалған.
– Жау авиациясы әлі де қауіп төндіргенімен, зенитшілер өз міндетін жақсы атқарып отыр.

Осы менің расчетымнан 3 адамды наградить етті. Орден славы ІІІ-степени.

📌 «Даңқ» ордені – майдангер жауынгерлерге берілетін құрметті марапат.
– Бұл расчеттың шеберлігі мен батылдығының айқын дәлелі.

Менің расчетым осы уақытта орденоносный расчет болды.

📌 «Орденоносный расчет» – марапатталған жауынгерлер тобы.
– Мұндай есептоптар үлгілі, үздік бөлімше ретінде бағаланатын.

Қысқы және жазғы наступлениеде 2 самолет, 1 взвод пехотаны жоқ еткенім үшін мені де «Орден славы ІІІ-степени» орденімен наградить етті.

📌 Жеке ерлік пен тұрақтылықтың марапаты.
– Ұшақ пен жаяу әскерге қарсы күресте дәлдік, батылдық және табандылық шешуші рөл атқарады.
– Бұл марапат – бүкіл соғыстағы қажырлы еңбектің нәтижесі.

Соғыстан демалу және жеңіс күні

Венаны алғаннан кейін корпус соғыстан шығып, Венада 3 күндей тұрғаннан кейін корпусты Венер-Нойншадтан 18 км жердегі өндіріс қаласы Терницке келіп тоқтадық.

📌 Бұл кезең — демалыс және қайта қалыпқа келу уақыты.
– Венаны алған соң, корпус негізгі шайқастардан шығарылды.
– Терниц — Австриядағы өндірістік қала, тынығуға және қайта ұйымдасуға ыңғайлы орын.

Соғыс біткенге шейін осы жерде заниматься етіп жаттық.

📌 Соғыстың аяқталуын күтуде.
– Соңғы дайындық, жаттығу, тәртіп сақтау шаралары жалғасты.
– Бірақ жауынгерлер соғыс бітуге жақын екенін сезген.

Соғыс біткен күні үлкен той қылдық.

📌 9 мамыр 1945 — Жеңіс күні.
– Барлық бөлімдерде қуаныш пен жеңіс салтанаты өткізілген.
– Бұл — 4 жылға созылған ауыр жолдың соңындағы ең жарық сәт.

Соғыстан кейінгі кезең

10 май күні жоғарғы дәрежелі білімі бар рядовой және сержанттарды штаб фронта талап етті.

📌 Жеңістен кейін әскерді қайта құрылымдау басталды.
– Кеңес армиясы енді бейбіт өмірге бейімделе бастады.
– Білімі бар сарбаздар басқару, оқыту және түрлі қызметке қажет болды.

Біздің полктан 5 адам шықты. Біздер штаб корпуске келіп, 50 адамды 3 машинамен штаб фронтқа жөнелтіп жібердік.

📌 Жеке құрам іріктеліп, жоғары құрылымдарға тапсырылды.
– Штаб фронта — майдандық деңгейдегі басшылықтың орталығы.
– Онда болашақ офицерлер мен мамандардың тағдыры шешіле бастады.

Штаб фронт кейбіреулерін жұмысқа, курсқа, офицерский полкқа 500 адам келді. 20 күндей заниматься еттік.

📌 Майдангерлер енді офицерлік дайындықтан өтуде.
– 20 күндік курс — бастапқы даярлық, әскери тәртіп пен білімді жетілдіру.
– Бұл соғыстан кейінгі армия құрылымының жаңа кезеңі.

Содан кейін 500 адамды 200-запасной офицерский полкқа жіберді.

📌 Запасной полк — кадрларды толықтыруға арналған бөлім.
– Мұнда офицерлік қызметке бейімдеу, міндеттерге бөлу жүзеге асады.

Америка әскерінің босатқан біздің военноплендерді жаяу Румынияға жеткізу үшін 200-запасной офицерский полкты жіберді.

📌 Соғыс аяқталған соң тұтқындарды еліне қайтару басталды.
– Америкалықтар босатқан кеңестік тұтқындарды Кеңес Одағына жеткізу міндеті Кеңес армиясының арнайы бөлімдеріне жүктелді.
– Жаяу жүру — сол кездегі көлік тапшылығының салдары.

27-июнь күні жолға шықтық. 7000-нан астам адамды Румынияға қарай алып келеміз.

📌 Соғыстан кейінгі маңызды миссия — тұтқындарды елге жеткізу.
– Америка әскерлері босатқан кеңестік әскери тұтқындар өз еліне қайтарылуы керек еді.
– 7000 адамды жаяу алып жүру – үлкен ұйымдастыруды және тәртіпті қажет ететін күрделі міндет.

Бірінші күні Эзенштадтан шығып Венгрияның шекарасына келдік. Венгрияның шекаралық қаласы Шапорон деген қаланы басып өттік.

📌 Эйзенштадт (Eisenstadt) – қазіргі Австрия жері, ал Шопрон (Sopron) — Венгрияның шекарадағы қаласы.
– Бұл бағыт — Австриядан Венгрия арқылы Румынияға өтетін негізгі жолдардың бірі.

5 күн жол жүріп Венгрияның Шехешфекербар деген қаласының қасына келіп, 2 күн жол жүргеннен кейін Транселванияның тауын кездестірдік. Таулардың арасындағы жолмен 23 күн жүріп (10.08.1945) Брашов деген қаланың оңтүстік жағынан 15 км жерде тұрдық

📌 Секешфехервар (Székesfehérvár) — Венгриядағы көне әрі ірі қалалардың бірі.
– Кең колоннаның осы жерден өтуі — маршруттың маңызды кезеңі..

📌 Трансильвания таулары – Карпаттардың бір бөлігі.
– Жаяу 7000 адаммен осы аймақты кесіп өту — үлкен физикалық және моральдық сынақ.
– Брашов (Brașov) — Румынияның орталық бөлігінде орналасқан ірі қала, Карпаттармен қоршалған.

📌 Жол 1,5 айға жуық уақытқа созылды.
– Бұл марш — бейбіт кезеңнің алғашқы, бірақ ауыр қадамдарының бірі болды.

Мен осы ай жарым жол үстінде батальон старшинасының жәрдемшісі болып жұмыс жасадым.

📌 Сарбаздың жаңа міндеті – тәртіп пен ұйымдастыруды бақылау.
– Старшинаның көмекшісі болу — үлкен жауапкершілік.
– Жол үстінде адам санағы, тәртіп, тәрбие, және азық-түлік тәртібі секілді жұмыстар осы қызметке жүктеледі.

Көпшілігінде көлік үстінде аяқ суытып келдім. 3-4 күн жол жүргеннен кейін 1-2 күн демалыс беріп отырды.

📌 Жаяу жүріске қарағанда сәл жеңілдеу болса да, жолдың қиындығы бәрібір бар.
– Көлік үстінде жүргендер тәртіпті бақылап, қажет кезде командалық көмек көрсеткен.

📌 Ұзақ маршта демалыс — маңызды қажеттілік.
– 7000 адаммен жүрген колонна үшін бұл – денсаулық пен тәртіпті сақтау жолы.
– Демалыс күндері жаралылар мен әлсірегендерге көмек көрсетіліп, кейінгі қозғалысқа дайындық жүргізілді.

Еуропа елдеріне шолу

Австрия.

Австрияның орталық қаласы Венада болдым. Соңғы уақытта Вейнер-Нойнштад, Терниц деген қалаларында болдық. Халқы – австреец, немец. Жері – таулы келеді. Адам баласының демалуына өте қолайлы жер, өндірісі бар, халқы өте күйлі тұратын көрінеді. Үй тұрмысы өте қадірлі көрінеді. Адамдары мәдениетті келеді. Әйелдері және қыздары әдемі келеді. Қыздарының белдері жіңішке, адам баласын өзіне тартып тұрады. Дүние жағы жеткілікті. Магазиндері толған мата және заттар. Теміржол және шоссе жолдары көп. Вино және пиво өте көп.

📌 Жеңістен кейін Австрияда болған кезде автор бұл елдің табиғаты мен халқының тұрмысын таңданыспен сипаттайды. Таулы, әдемі ландшафтты аймақтарда өмір сүрудің өзі жайлы әрі тыныш көрінеді. Вена, Вайнер-Нойнштадт және Терниц қалаларындағы тәртіп, өндіріс, дүкендердің молшылығы — соғыстан қажыған жауынгерге бейбіт өмірдің шынайы бағасын ұқтырған. Жергілікті халықтың мәдениеттілігі, әйелдердің көркі мен жинақы тұрмысы ерекше әсер қалдырған. Бұл – солдат көзімен бейбіт өмірдің бірінші рет бағалануы.

Венгрия.

Халқы – мадьяр, немец және т.б. Жері жатық, егістікке өте жақсы. Вино және пиво өте көп. Дүние жағы жеткілікті. Үй тұрмыстары жаман емес. Әйелдері, қыздары әдемі. Қыздарының белдері жіңішке, адамды өзіне тартып тұрады.

📌 Жауынгердің Венгрия жайлы жазбасынан елдің табиғаты мен тұрмыс жағдайына риза болғаны көрінеді. Жері тегіс, егіншілікке қолайлы. Азық-түлік пен тұрмыстық заттар жеткілікті. Халқы – мадьярлар мен немістер. Әйелдер мен қыздардың сұлулығы мен тартымдылығы сарбаз назарынан тыс қалмаған. Бұл жазбалар соғыс аяқталып, айналаны бейбіт көзбен байқаған адамның әсерін көрсетеді.

Румыния.

Халқы – румынец, цыган, мадьяр және т.б. Транселвания жері таулы келеді. Румынияның өз жері жатық, егістікке қолайлы. Адамдарының көпшілігі саудамен күн көреді. Әйелдері мен қыздары жақсы. Жәлеп жағы көп. Дүние деген жеткілікті. Бірақ қымбатшылық. 

📌 Автор Румынияны көпұлтты ел ретінде сипаттайды: румындар, цығандар, мадьярлар аралас тұрады. Жері әртүрлі — Трансильвания таулы, ал басқа аймақтары егістікке қолайлы тегіс жазық. Халқы негізінен саудамен айналысады. Тұрмысы жаман емес, бірақ қымбатшылық байқалады. Әйелдері жайлы жақсы пікірде болғанымен, жәлептер көп екенін де атап өтеді — бұл соғыстан кейінгі әлеуметтік ахуалдың бір көрінісі.

Соңғы қызмет және үйге қайту

Мен өзім 1945 жылдың 10 августы күнінен 8 сентябрьге дейін рота ПТР-да болдым. Брашов қаласынан 7 км жер болатын. 1945 жылдың 8 сентябрі күні Брашов қаласының өзіне алып келді. 12 сентябрьде Брашов қаласындағы ХПП госпиталына түстім. Құлағымның түбінде қалған оскольканы алдырдым. Бұл госпитальда 22 сентябрьге дейін жаттым. Содан кейін 200 – запасной офицерский полкқа келіп, елге қайтуға дайындалып жаттық. Осы полкпен Брашовтан Галац деген қалаға келдік. Осы қаладан 1945 жылдың 28 октябрінде товарный поезға мініп, елге тарттық.

📌 Автор 1945 жылдың тамыз-қыркүйек айларында Брашов маңында әскери қызметте болған. Құлағының түбінде қалған жарқыншақ үшін госпитальда жатып ем алған. Кейін запасной полкке қайта қосылып, елге оралуға дайындық жүргізілген. Қазан айының соңында Галац қаласынан елге қарай жолға шыққан. Бұл кезең — сарбаз үшін ұзақ соғыстан кейінгі оралу сапарының бастауы еді.

Маршрут: Галац – Бендерый – Биссоравка – Ренн – Раздельный – Косторный – Первомайск – Кироград – Знаменька – Кременчук – Полтава – Харьков – Купянск – Волуйка – Александрия – Лиский – Проворный – Саратов – Уральск – Илецк – Актюбинск.

Осыдан кейін 1945 жылдың 10 ноябрь күні Ойылға жеттім.
Үйге 13 ноябрьде келдім. 1945 жыл.

📌 Елге оралу маршруты
Жеңістен кейін сарбаздардың елге қайтуы да үлкен сынаққа айналды. Автор жол бойындағы қалалар мен станцияларды тізіп шығады:
Галацтан (Румыния) басталып, Украина, Ресей, кейін Қазақстан арқылы Ақтөбе облысына жеткен. Бұл – мыңдаған шақырымға созылған, апталарға жалғасқан ұзақ әрі ауыр сапар.

📌 1945 жылдың 10 қарашасында Ойылға жеттім. Үйге 13 қарашада келдім.
– Жеңісті көрген жауынгер үшін ең бақытты сәт осы болар.
– 4 жылға созылған соғыстан аман оралған Қайыржан атаның бұл сапары — бір адамның ғана емес, бүтін бір ұрпақтың тарихы.

Эпилог

1945 жылдың 13 қарашасында Қайыржан Мұхтаров туған үйінің табалдырығын қайта аттады. Артта – алты жылға созылған сұрапыл соғыс, талай боздақтың өлімі, жарылған снарядтар мен күйреген қалалар, жаяу жүрген мыңдаған шақырым жол қалды. Бірақ алда – бейбіт өмір, шәкірттерге сабақ, отбасы, Отанның қайта өркендеуі тұрды.

Бұл күнделік — соғыстың шынайы даусыз куәгері. Оның әр жолы — окоптағы шындық, әр сөйлемі — оқ пен оттың арасынан жазылған тарих. Қарапайым ауыл мұғалімінің тағдыры арқылы біз сол дәуірдің жан айқайын, ерлігін, үміт пен қорқынышты сезіне аламыз.

Қайыржан атамыз аман келді. Бірақ қаншама жолдастары оралмады. Бұл күнделік – солардың да үнсіз ескерткіші.